Het Armeens (հայերեն, Hayaren) behoort tot de Indo-Eu-ropese taalfamilie. Het vormt zijn eigen onafhankelijke tak en heeft geen naaste verwanten. Over het algemeen wordt aangenomen dat het het meest verwant is aan het Grieks.
Status
Volgens Ethnologue wordt het Armeens wereldwijd gesproken door ongeveer 5.924.320 mensen, van wie er 3.140.000 in de Republiek Armenië wonen (volkstelling 2001). Oost-Armeens is de officiële taal van de Republiek Armenië, een voormalige Sovjetrepubliek gelegen in de Kaukasus. Velen van hen spreken ook Russisch. Bijna de helft van de Armeenstaligen woont tegenwoordig buiten Armenië. De meesten van hen spreken West-Armeens.
De Armeense diaspora is het gevolg van verschillende historische gebeurtenissen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog hadden de Armeniërs in Turkije te lijden onder etnische zuivering en genocide (1915-1916). Van 1918 tot 1920 probeerden degenen die zich tegen de Turken verzetten, een onafhankelijke Armeense Republiek op te richten, maar hun pogingen mislukten. Armenië werd vervolgens verdeeld tussen de USSR, Turkije en Iran. Dit resulteerde in een massale emigratie van Armeniërs naar verschillende delen van de wereld.
Dialecten
De term Armeens kan worden gebruikt om twee grote variëteiten van de taal aan te duiden, elk met zijn eigen dialecten. Het Armeens kent twee standaardvariëteiten: Oosters en Westers.
- Modern Oosters Armeens wordt gesproken in het huidige Armenië en in Armeense gemeenschappen in Azerbeidzjan en Iran.
- Modern Westers Armeens werd gesproken door Armeniërs in Anatolië, Turkije, voorafgaand aan de Armeense Genocide van 1915-1916. Tegenwoordig wordt het gebruikt door Armeense gemeenschappen in de Verenigde Staten, Europa, het Midden-Oosten, Australië en Zuid-Amerika. Oost-Armeense gemeenschappen worden naast de oudere westerse gemeenschappen opgericht.
- Klassiek Armeens (Grabar) is een 5e-eeuwse klassieke vorm van de taal, die tot de 19e eeuw als literaire taal diende, en nog steeds door de Armeens Apostolische Kerk wordt gebruikt.
Oost-Armeens is beïnvloed door twee reeksen hervormingen onder Russische leiding. Als gevolg daarvan verschilt het orthografisch van het West-Armeens. Er zijn ook fonologische verschillen tussen de twee grote dialecten. Binnen elk hoofddialect zijn er ook veel regionale variaties. Sommige lokale dialecten verschillen zo sterk van beide standaardvormen van de taal dat sprekers van de standaardvormen van het Armeens moeite hebben om de lokale dialecten te verstaan.
Structuur
Klanksysteem
Het klanksysteem van het Armeens is rijk aan medeklinkers en medeklinkerclusters.
Klinkers
Oosters en Westers Armeens hebben zes klinkerfonemen, d.w.z, klanken die de betekenis van een woord onderscheiden.
| Sluit |
i
|
u
|
|
| Mid |
e
|
ə
|
o
|
| Open |
a
|
- /ə/ = a in ongeveer
Klinkers
Het Armeens heeft een rijk systeem van medeklinkerklanken die in de onderstaande tabel worden weergegeven. Het Armeens kent uitwerpende medeklinkers die worden aangeduid met een apostrof na de medeklinker. Bij het produceren van een uitwerpsel wordt de glottis omhoog gebracht, waardoor de luchtdruk in de mond toeneemt, zodat wanneer de medeklinker wordt losgelaten, er een merkbare uitbarsting van lucht is. De taal staat complexe woord-initiële medeklinkerclusters toe, bijvoorbeeld tsnvum ‘geboren’. De tabel hieronder toont de medeklinkers van het Oost-Armeens (gebaseerd op Wikipedia). Het Armeens staat een verscheidenheid aan medeklinkerclusters toe, bijv, t’rchun ‘vogel’.
| Velar |
Uvular.
|
Stoppen |
p
|
t
|
k
|
||||
|
stemloze ejectief
|
pʰ
|
tʰ
|
kʰ
|
||||||
|
gestemd
|
b
|
d
|
g
|
||||||
| Fricatieven |
f
|
s
|
ʃ
|
x
|
h
|
||||
|
v
|
z
|
ʒ
|
ʁ
|
||||||
| Affricaat |
stemloos gewoon
|
ts
|
tʃ
|
||||||
|
stemloos uitwerpend
|
tsʰ
|
tʃʰ
|
|||||||
|
gestemd
|
dz
|
dʒ
|
|||||||
| Nasals |
m
|
n
|
|||||||
| Lateraal |
l
|
||||||||
| Trill |
ɾ
|
||||||||
| Tap |
r
|
||||||||
| Approximant |
j
|
- /pʰ, tʰ, kʰ, tsʰ, tʃʰ/ zijn uitwerpende medeklinkers zonder tegenhanger in het Engels
- /ʃ/ = sh in shop
- /ʒ/ = s in treasure
- /tʃ/ = ch in chop
- /dʒ/ = j in job
- /x/, /ʁ/ hebben geen equivalenten in het Engels
- /j/ = y in yet
Stress
De klemtoon van een woord ligt in het Armeens op de laatste lettergreep. Als de laatste lettergreep een klinker bevat, valt de klemtoon op de voorlaatste lettergreep.
Grammatica
Het Armeens is een sterk verbogen taal met een complex systeem van naamwoordelijke verbuigingen en werkwoordsvervoegingen.
Zelfstandige naamwoorden
Armeense zelfstandige naamwoorden hebben de volgende basiskenmerken:
- Er is geen geslachtsonderscheid;
- Er zijn twee getallen (enkelvoud en meervoud);
- Oost-Armeense zelfstandige naamwoorden hebben zeven naamvallen: nominatief, genitief, datief, accusatief, ablatief, instrumentaal, locatief. In het West-Armeens ontbreekt de locatieve naamval. Nominatief/accusatief, en genitief/datief hebben dezelfde uitgang. Oost- en West-Armeens hebben soms verschillende naamvallen.
- Er zijn twee declinaties;
- De plaats van het onbepaalde lidwoord verschilt in het Oost- en West-Armeens. In het Oost-Armeens gaat het onbepaald lidwoord vooraf aan het zelfstandig naamwoord, in het West-Armeens volgt het bepaald lidwoord op het zelfstandig naamwoord.
- Attributen gaan altijd vooraf aan zelfstandige naamwoorden.
- Postposities komen vaker voor dan voorzetsels.
Verboden
De uitgangen van Armeense werkwoorden verschillen van dialect tot dialect. Hieronder volgt een overzicht van de belangrijkste werkwoordscategorieën:
- Elke werkwoordsstam heeft twee vormen, basen genoemd. De ene wordt gebruikt voor de eenvoudige verleden tijd en het voltooid deelwoord; de andere voor alle andere tijden, stemmingen en deelwoorden.
- Er zijn drie vervoegingen.
- Er zijn vijf stemmingen: indicatief, voorwaardelijk, aanvoegend, noodzakelijk (verplichting uitdrukken), gebiedend wijs.
- De indicatieve stemming heeft vier tijden: tegenwoordige tijd, onvoltooid verleden tijd, preterite tijd en toekomende tijd.
- De aanvoegende wijs heeft twee tijden.
Woordvolgorde
De woordvolgorde in het Armeens is typisch Onderwerp-Begrip-Object. Maar andere volgordes kunnen ook voorkomen, aangezien de naamvallen duidelijk de rol van woorden in zinnen aangeven.
Vocabulaire
Het Armeens heeft veel woorden geleend uit andere talen, zoals het Grieks, Perzisch en Turks. Het Oost-Armeens kent ook veel ontleningen aan het Russisch. Het Armeens kent ook veel woorden die in de oudheid aan Iraanse talen zijn ontleend.
Hier volgen enkele veel voorkomende woorden en uitdrukkingen in het Oost-Armeens (in transliteratie).
|
Engels
|
East-Armeens
|
|---|---|
| Hallo | Barev (informeel), barev dzez (formeel) |
| Goedendag | Ts’tesutyun |
| Shnorhakal e | |
| Vertschuldig | Neroghoutioun |
| Telieft | Kh’ntrem |
| Dank u. | Sh’norhakal em/merci |
| Ayo | |
| Voch | |
| Man | Mard |
Hieronder staan de getallen 1-10 in het Oost- en West-Armeens (in transliteratie).
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Oosters
|
mek
|
yerku
|
yerek
|
chors
|
hing
|
vets
|
yot
|
ut
|
eenë
|
tahsë
|
|
Westers
|
meg
|
yergu
|
yerek
|
chors
|
hink
|
vets
|
yot
|
ut
|
eenë
|
dahsë
|
Schrift
Het Armeense alfabet is rond 406 na Christus uitgevonden door de missionaris Mesrob Mashtots. Oorspronkelijk bestond het uit zesendertig letters die zes klinkers en dertig medeklinkers voorstelden. In de 12e eeuw werden twee letters toegevoegd voor het schrijven van leenwoorden. Het Armeens wordt horizontaal van links naar rechts geschreven. Er zijn enkele verschillen in de klankwaarden van de letters tussen het Oost- en West-Armeens.
Kijk eens naar de tekst van artikel 1 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in het Armeens schrift en in transliteratie.
Vertaling
Bolor mardik tsnvum en azat u havasar irents’ arzganapatkut’yamb u iravunk’nerov. Nrank’ unen banak’anut’yun u khighch – mimyants’ petk’ ē eghbayrabar veraberven.
Vertaling
Universele Verklaring van de Rechten van de Mens
Artikel 1
Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten en behoren zich jegens elkander in een geest van broederschap te gedragen.