Biografie van Maria Montessori

Maria Montessori werd geboren op 31 augustus 1870 in de stad Chiaravalle, Italië. Haar vader, Alessandro, was boekhouder in overheidsdienst en haar moeder, Renilde Stoppani, was goed opgeleid en had een passie voor lezen.

De familie Montessori verhuisde eind 1874 naar Rome en in 1876 schreef de jonge Maria zich in op de plaatselijke staatsschool aan de Via di San Nicolo da Tolentino. Naarmate haar opleiding vorderde, begon ze de barrières te doorbreken die de carrières van vrouwen belemmerden. Van 1886 tot 1890 zette zij haar studies voort aan het Regio Istituto Tecnico Leonardo da Vinci, waar zij zich inschreef met de bedoeling ingenieur te worden. Dit was ongebruikelijk in die tijd, omdat de meeste meisjes die secundair onderwijs volgden, klassieke talen studeerden in plaats van naar een technische school te gaan.

Bij haar afstuderen moedigden Montessori’s ouders haar aan voor een loopbaan in het onderwijs, een van de weinige beroepen die in die tijd voor vrouwen openstonden, maar zij was vastbesloten om medicijnen te gaan studeren en arts te worden. Haar vader verzette zich tegen deze opleiding – de medische faculteit was toen een mannenzaak – en aanvankelijk werd Maria de toegang geweigerd door het hoofd van de school. Zij liet zich echter niet afschrikken en zou het mislukte gesprek met de professor beëindigen met de woorden: “Ik weet dat ik dokter zal worden”.

In 1890 schreef Montessori zich in aan de Universiteit van Rome om natuurkunde, wiskunde en natuurwetenschappen te studeren, en twee jaar later behaalde zij haar diploma. Dit stelde haar in staat om als een van de eerste vrouwen in Italië, en de eerste die aan de Universiteit van Rome studeerde, toegelaten te worden tot de Faculteit der Geneeskunde. Montessori viel niet alleen op vanwege haar sekse, maar ook omdat zij zich de leerstof daadwerkelijk eigen wilde maken. Ze won een reeks studiebeurzen op de medische faculteit die haar, samen met het geld dat ze verdiende met privé-lessen, in staat stelden het grootste deel van haar medische opleiding te betalen.

Haar tijd op de medische faculteit was niet gemakkelijk. Ze kreeg te maken met vooroordelen van haar mannelijke collega’s en moest alleen werken aan dissecties omdat die niet in gemengde klassen mochten worden gedaan. Maar ze was een toegewijde studente en op 10 juli 1896 werd ze een van de eerste vrouwelijke artsen in Italië, en met deze onderscheiding kreeg ze ook bekendheid in het hele land.

In september van datzelfde jaar werd haar gevraagd Italië te vertegenwoordigen op het Internationale Vrouwencongres in Berlijn, en in haar toespraak tot het congres ontwikkelde ze een thesis voor sociale hervorming, waarin ze betoogde dat vrouwen recht moesten hebben op hetzelfde loon als mannen. Een verslaggever vroeg haar hoe haar patiënten reageerden op een vrouwelijke arts. Ze antwoordde: “… ze weten intuïtief wanneer iemand echt om hen geeft …. Het is alleen de hogere klasse die een vooroordeel heeft tegen vrouwen die een nuttig bestaan leiden.”

Bij haar terugkeer naar Rome, in november 1896, ging Montessori werken als chirurgisch assistent in het Santo Spirito Ziekenhuis in Rome. Veel van haar werk daar was met de armen, en in het bijzonder met hun kinderen. Als arts stond ze bekend om de manier waarop ze haar patiënten ‘verzorgde’, door ervoor te zorgen dat ze warm en goed gevoed waren en door hun ziekten te diagnosticeren en te behandelen. In 1897 meldde zij zich vrijwillig voor een onderzoeksprogramma in de psychiatrische kliniek van de Universiteit van Rome, waar zij samenwerkte met Giuseppe Montesano, met wie zich een romance zou ontwikkelen.

Als onderdeel van haar werk in de kliniek bezocht zij de kindertehuizen in Rome voor kinderen met psychische stoornissen (zoals ze in die tijd werden genoemd), op zoek naar patiënten voor behandeling in de kliniek. Ze vertelt hoe de conciërge van een kindertehuis haar tijdens zo’n bezoek vol afschuw vertelde hoe de kinderen na hun maaltijd de kruimels van de vloer opraapten. Montessori realiseerde zich dat de kinderen in zo’n kale, ongemeubileerde kamer wanhopig op zoek waren naar zintuiglijke stimulatie en activiteiten voor hun handen, en dat deze ontbering bijdroeg aan hun toestand.

Ze begon alles te lezen wat ze kon vinden over het onderwerp van kinderen met leerstoornissen, en bestudeerde in het bijzonder het baanbrekende werk van twee vroege 19e eeuwse Fransen, Jean-Marc Itard, die naam had gemaakt met het werken met de ‘wilde jongen van Aveyron’, en Edouard Séguin, zijn leerling.

In 1897 begon Montessori’s werk met de asielkinderen meer bekendheid te krijgen. De 28-jarige Montessori werd gevraagd het Nationale Medische Congres in Turijn toe te spreken, waar zij de controversiële theorie verdedigde dat het gebrek aan adequate voorzieningen voor kinderen met geestelijke en emotionele stoornissen een oorzaak was van hun delinquentie. Hierop voortbordurend sprak zij het jaar daarop het Nationaal Pedagogisch Congres toe, waar zij een visie presenteerde van sociale vooruitgang en politieke economie die geworteld was in opvoedkundige maatregelen. Ze vroeg om de oprichting van medisch-pedagogische instituten en een speciale opleiding voor leraren die met kinderen met speciale behoeften werken. Dit idee van sociale hervorming door onderwijs was een idee dat zich gedurende haar hele leven in Montessori’s denken zou ontwikkelen en rijpen.

In 1899 bezocht Montessori het ziekenhuis Bicêtre in Parijs, waar Séguin de techniek van zintuiglijk onderwijs van Itard verder had ontwikkeld in zijn scholen voor kinderen met een handicap. Montessori wilde zijn werk zo graag goed begrijpen dat zij zijn boek Traitement moral, hygiène et éducation des idiotes (1846) in het Italiaans vertaalde. Séguin, die zeer kritisch stond tegenover het gereglementeerde onderwijs van die tijd, legde de nadruk op respect en begrip voor elk individueel kind. Hij creëerde praktische apparaten en apparatuur om de zintuiglijke waarnemingen en motorische vaardigheden van intellectueel gehandicapte kinderen te helpen ontwikkelen, die Montessori later op nieuwe manieren zou gebruiken.

Montessori’s betrokkenheid bij de Lega nazionale per l’educazione dei fanciulli deficienti leidde tot haar benoeming tot mededirecteur, samen met Giuseppe Montesano, van een nieuwe instelling genaamd de Orthofrene School. De school nam kinderen op met een breed spectrum van stoornissen en bleek een keerpunt in Montessori’s leven, een markering van een verschuiving in haar professionele identiteit van arts naar opvoeder. Tot nu toe waren haar ideeën over de ontwikkeling van kinderen slechts theorieën, maar de kleine school, opgezet naar het voorbeeld van een academisch ziekenhuis, stelde haar in staat deze ideeën in praktijk te brengen. Montessori werkte twee jaar op de orthofrene school, experimenteerde met de door Itard en Séguin ontworpen materialen en verfijnde deze, en bracht een wetenschappelijke, analytische houding in het werk; overdag gaf zij les en observeerde zij de kinderen en ’s nachts schreef zij haar aantekeningen.

De relatie met Giuseppe Montesano was uitgegroeid tot een liefdesrelatie en in 1898 beviel Maria van een zoon, Mario genaamd, die onder de hoede werd gesteld van een familie die op het platteland bij Rome woonde. Maria bezocht Mario vaak, maar pas toen hij ouder was, kwam hij te weten dat Maria zijn moeder was. Niettemin ontstond er een sterke band en in latere jaren werkte en reisde hij met zijn moeder samen en zette haar werk na haar dood voort.

In 1901 verliet Montessori de Orthofrene School en verdiepte zich in haar eigen studies op het gebied van onderwijsfilosofie en antropologie. In 1904 werd zij docent aan de Pedagogische School van de Universiteit van Rome, een functie die zij bekleedde tot 1908. In een lezing zei zij tegen haar studenten: “Het onderwerp van onze studie is de mensheid; ons doel is leraar te worden. Wat nu werkelijk een onderwijzeres maakt, is liefde voor het menselijk kind; want het is de liefde die de sociale plicht van de opvoeder verandert in het hogere bewustzijn van een missie”.

In deze periode groeide Rome zeer snel, en in de koorts van speculatieve ontwikkeling gingen sommige bouwbedrijven failliet, waardoor onvoltooide bouwprojecten werden achtergelaten die al snel krakers aantrokken. Eén zo’n project in de wijk San Lorenzo werd gered door een groep rijke bankiers die een grondige restauratie ondernamen, waarbij grotere appartementen werden opgedeeld in kleine eenheden voor verarmde arbeidersgezinnen. Omdat de ouders de hele dag aan het werk waren, richtten de jongere kinderen een ravage aan in de pas opgeleverde gebouwen. Dit bracht de ontwikkelaars ertoe Maria Montessori te benaderen om manieren te vinden om de kinderen overdag bezig te houden en verdere schade aan de gebouwen te voorkomen.

Montessori greep de kans om met typische kinderen te werken en bracht een aantal van de onderwijsmaterialen mee die zij op de Orthofrene School had ontwikkeld en richtte haar eerste Casa dei Bambini of ‘Kinderhuis’ op, dat op 6 januari 1907 werd geopend. Er werd een kleine openingsceremonie georganiseerd, maar weinigen hadden enige verwachtingen van het project. Montessori dacht er anders over: “Ik had een vreemd gevoel dat mij nadrukkelijk deed aankondigen dat hier de opening was van een onderneming waarover de hele wereld op een dag zou spreken.”

Zij bracht veel verschillende activiteiten en andere materialen in de omgeving van de kinderen, maar hield alleen die die hen bezig hielden. Wat Montessori zich realiseerde was dat kinderen die in een omgeving werden geplaatst waar activiteiten werden ontworpen om hun natuurlijke ontwikkeling te ondersteunen, de kracht hadden om zichzelf op te voeden. Later zou zij dit zelf-onderwijs noemen. In 1914 schreef zij: “Ik heb geen opvoedingsmethode uitgevonden, ik heb alleen maar een paar kleine kinderen een kans gegeven om te leven”.

De kinderen in het Casa dei Bambini maakten buitengewone vorderingen, en al snel konden vijfjarigen schrijven en lezen. In de herfst van 1908 waren er vijf Casa dei Bambini operationeel, vier in Rome en één in Milaan. Nieuws over Montessori’s nieuwe aanpak verspreidde zich snel, en bezoekers kwamen om met eigen ogen te zien hoe zij zulke resultaten boekte. Binnen een jaar begon het Italiaans sprekende deel van Zwitserland zijn kleuterscholen om te vormen tot Case dei Bambini, en de verspreiding van de nieuwe onderwijsbenadering begon.

In de zomer van 1909 gaf Maria Montessori de eerste training in haar benadering aan ongeveer 100 studenten. Haar aantekeningen uit deze periode werden haar eerste boek, dat datzelfde jaar in Italië werd gepubliceerd, en dat in 1912 in vertaling in de Verenigde Staten verscheen als De Montessorimethode, en de tweede plaats bereikte op de Amerikaanse bestsellerlijst voor non-fictie. Spoedig daarna werd het in 20 verschillende talen vertaald. Het is van grote invloed geworden op het gebied van onderwijs.

Op 20 december 1912 overleed Montessori’s moeder op 72-jarige leeftijd. Maria was diep getroffen door deze gebeurtenis en in het jaar na de dood van haar moeder bracht zij haar 14-jarige zoon, Mario, naar Rome om bij haar te wonen.

Er volgde nu een periode van grote uitbreiding van de Montessori-benadering. Montessori-verenigingen, opleidingsprogramma’s en scholen ontstonden over de hele wereld en vanaf dat moment zou Montessori’s leven in het teken staan van het verspreiden van de opvoedkundige benadering die zij had ontwikkeld door het geven van cursussen en lezingen in vele landen. Voor en tijdens de Eerste Wereldoorlog reisde zij driemaal naar Amerika, waar veel belangstelling bestond voor haar oorspronkelijke benadering van het onderwijs. Haar zoon Mario vergezelde haar tijdens de laatste twee reizen.

Bij terugkeer uit Amerika na Mario’s huwelijk met zijn eerste vrouw, Helen Christy, eind 1917, vestigde Montessori zich in Barcelona, Spanje, waar een Seminari-Laboratori de Pedagogía, een gelegenheid om te experimenteren met haar nieuwe pedagogiek, voor haar was gecreëerd. Haar zoon en zijn nieuwe vrouw voegden zich bij haar, en haar vier kleinkinderen brachten er hun vormende jaren door: twee jongens, Mario Jr en Rolando, en twee meisjes, Marilena en Renilde. Renilde, haar jongste kleinkind, was tot 2000 algemeen secretaris en daarna president (tot 2005) van de Association Montessori Internationale, de organisatie die Maria Montessori in 1929 oprichtte om haar werk voort te zetten.

Maria koesterde de ambitie om een permanent centrum voor onderzoek en ontwikkeling op te richten voor haar benadering van het voorschools onderwijs, maar elke mogelijkheid daartoe tijdens haar leven in Spanje werd gedwarsboomd door de opkomst van het fascisme in Europa. In 1933 waren alle Montessorischolen in Duitsland gesloten en werd een beeltenis van haar verbrand boven een vreugdevuur van haar boeken in Berlijn. In 1936, twee jaar nadat Montessori weigerde mee te werken aan Mussolini’s plannen om Italiaanse Montessorischolen op te nemen in de fascistische jeugdbeweging, werden alle Montessorischolen in Italië gesloten. Het uitbreken van de burgeroorlog in Spanje dwong Montessori haar huis in Barcelona te verlaten, een Brits slagschip bracht haar in de zomer van 1936 naar Engeland. Mario en zijn kinderen voegden zich bij haar en later die zomer reisden de vluchtelingen naar Nederland om te verblijven in het ouderlijk huis van Ada Pierson, de dochter van een Nederlandse bankier. Mario, inmiddels vervreemd van zijn eerste vrouw, zou later met Ada trouwen.

In 1939 begonnen Mario en Maria aan een reis naar India om in Madras (Chennai) een cursus van 3 maanden te geven, gevolgd door een lezingentournee; zij zouden bijna 7 jaar lang niet terugkeren. Bij het uitbreken van de oorlog werd Mario, als Italiaans staatsburger, geïnterneerd en Maria kreeg huisarrest. Haar verzoek op haar 70ste verjaardag aan de Indiase regering – dat Mario zou worden vrijgelaten en aan haar zou worden teruggegeven – werd ingewilligd, en samen leidden zij meer dan 1500 Indiase onderwijzers op. Nog steeds onder huisarrest, brachten de Montessori’s twee jaar door in het landelijke bergstation Kodaikanal, en deze ervaring leidde Maria Montessori’s denken in de richting van de aard van de relaties tussen alle levende dingen, een thema dat zij tot het einde van haar leven zou ontwikkelen en dat bekend werd als Kosmische Opvoeding, een benadering voor kinderen van 6 tot 12 jaar. De jaren in India bleken zeer belangrijk voor Montessori, omdat zij er de gelegenheid kreeg haar filosofie en benadering van het onderwijs te verrijken. Zij ontmoette Gandhi, Nehru en Tagore, en was in het algemeen zeer gegrepen door de spiritualiteit van de Indiërs en hun edelmoedigheid en vriendelijkheid jegens haar.

In 1946 keerden zij terug naar Nederland en naar de kleinkinderen die de oorlogsjaren onder de hoede van Ada Pierson hadden doorgebracht, om daarna nog twee jaar naar India terug te keren. In 1949 ontving zij de eerste van drie nominaties voor de Nobelprijs voor de Vrede. Een van haar laatste grote publieke optredens was in Londen in 1951, toen zij het 9e Internationale Montessori Congres bijwoonde. Op 6 mei 1952, in het vakantiehuis van de familie Pierson in Nederland, overleed zij in het gezelschap van haar zoon, Mario, aan wie zij de erfenis van haar werk naliet.

Julia Maria, “‘Le Feminisme Italien: entrevue avec Mlle. Montessori”, L’Italie, Rome, 16 augustus 1896. Geciteerd in Rita Kramer, Maria Montessori: A Biography (Chicago 1976), p. 52.