INLEIDING
Het eerste stadium van atherosclerose wordt nu herkend als hypercholesterolemie en de eerste manifestatie van deze ziekte is endotheliale disfunctie. Vroege laesies van het arterieel endotheel, die zich meestal voordoen bij zogende zuigelingen en kinderen, bestaan uit verheven formaties die vetstrepen worden genoemd en die reversibel zijn. De meest gevorderde vorm, een fibreuze plaque, is onomkeerbaar, verschijnt in de vroege volwassenheid en vordert met de leeftijd. Arteriële calcificatie ontwikkelt zich na het vierde levensdecennium, en wanneer dit optreedt, kan de atherosclerotische ziekte symptomen veroorzaken.
De risicofactoren voor atherosclerose in het algemeen, en voor coronaire hartziekte in het bijzonder, zijn cholesterol met een lage dichtheid lipoproteïne (LDL), roken, zwaarlijvigheid, diabetes mellitus en arteriële hypertensie. Deze risicofactoren zijn vaker vastgesteld bij kinderen van ouders met coronaire hartziekten; de ouders van kinderen met verhoogde risicofactoren vertonen dus een verhoogde frequentie van soortgelijke factoren en van coronaire hartziekten. Overgewicht en obesitas zijn de gemeenschappelijke noemer wanneer verschillende risicofactoren aanwezig zijn, en lichamelijke inactiviteit wordt beschouwd als hun oorzaak.
Regelmatige lichaamsbeweging en goede eetgewoonten, ingesteld op jonge leeftijd, kunnen een effect hebben op de belangrijkste gedragsfactoren en risicofactoren voor het ontwikkelen van atherosclerotische vasculaire aandoeningen. Dit kan op zijn beurt de incidentie ervan op volwassen leeftijd helpen verminderen.
De epidemiologische studie FRICAS (Factores de Riesgo Coronario en América del Sur, Coronaire Risicofactoren in Zuid-Amerika) van 1989 tot 1994 werd uitgevoerd om de prevalentie en de omvang van risicofactoren voor acuut myocardinfarct in de volwassen bevolking (30-65 jaar) van Argentinië te onderzoeken.1 Er zijn zeer weinig studies over de prevalentie van coronaire risicofactoren bij Argentijnse adolescenten. Om in deze behoefte te voorzien, werd de FRICELA-studie (Factores de Riesgo Coronario en la Adolescencia, Coronaire Risicofactoren in de Adolescentie) opgezet. De voorgestelde doelstellingen waren het bepalen van de prevalentie van coronaire risicofactoren rond het tweede decennium van het leven volgens geslacht en leeftijd, en het bestuderen van de onderlinge verbanden tussen deze factoren.
PATIËNTEN EN METHODEN
Een transversale, multicenter, nationale (Argentijnse Vereniging voor Cardiologie en Argentijnse Vereniging voor Kindergeneeskunde) epidemiologische studie werd ontworpen, met de deelname van 88 artsen (onderzoekers) en een cardioloog (algemeen coördinator), van 30 openbare en particuliere medische centra in het Federale District en 12 provincies van de Republiek Argentinië. Het onderzoek werd uitgevoerd van juli 1994 tot augustus 1997.
Er werden in totaal 2599 jongeren van 12 tot 19 jaar, van beide geslachten, ondervraagd toen zij in de bovengenoemde centra een gezondheidsverklaring kwamen halen, die voor alle studenten verplicht was. Degenen met een reeds bestaande ziekte, zoals hyperthyreoïdie, die variaties in de onderzochte risicofactoren zou kunnen veroorzaken, werden uitgesloten. Alle personen die de vragenlijst invulden werden geselecteerd, ook al waren 58% meisjes of jonge vrouwen en 42% jongens of jonge mannen. Er waren geen significante verschillen in de kenmerken (leeftijd, sociale klasse, opleiding, enz.) van de responders in vergelijking met de non-responders. De verhouding tussen de omvang van de steekproef (N=2599) en de totale adolescentenpopulatie (N=4 854 932), volgens het Nationaal Instituut voor Statistiek en Volkstelling, was 1:1868. De steekproef was niet representatief voor de algemene bevolking, maar veeleer voor de middelbare scholieren. Op basis van deze criteria werden 12-jarigen opgenomen die vroeg met het eerste jaar van de middelbare school waren begonnen, tot 19-jarigen die laat waren begonnen en een jaar moesten overdoen.
De vragenlijst bevatte items betreffende de dagelijkse en wekelijkse taken van de leerlingen, zoals de tijd die op school en thuis aan studie werd besteed en de tijd die werd besteed aan regelmatige lichaamsbeweging, zowel op school als daarbuiten. Ook de tijd besteed aan slapen en dutjes, en de inname van voedsel dat gekookt of aan tafel met zout gekruid is, werden in de vragenlijst opgenomen. De adolescenten werden ook ondervraagd over de tijd die zij besteedden aan televisiekijken, het spelen met videospelletjes, het gebruik van een computer, enz. Rokers werden gedefinieerd als personen die regelmatig ten minste één sigaret rookten en drinkers waren degenen die regelmatig ten minste één glas wijn of bier dronken, wekelijks. Met deze items werd getracht voorrang te geven aan het contact met een giftige gewoonte in plaats van aan de hoeveelheid die werd geconsumeerd.
Er werd speciale zorg besteed aan het verkrijgen van gegevens over de incidentie van coronaire aandoeningen in het gezin en over de risicofactoren die bij elke ouder aanwezig waren, waaronder roken, arteriële hypertensie, hypercholesterolemie, zwaarlijvigheid, lichamelijke inactiviteit en diabetes.
De bij het onderzoek betrokken artsen moesten eerder aan ten minste één epidemiologisch onderzoek hebben deelgenomen, en moesten de lichaamsparameters (gewicht, lengte, hartslag en bloeddruk) met gevalideerde instrumenten registreren. Het gewicht werd geregistreerd in kilogrammen met één decimaal en de lengte in meters met twee decimalen. Met deze gegevens werd de body mass index (BMI) (kg/m2) berekend. Deze maat is gemakkelijker te verkrijgen dan de huidplooidikte en is nu de meest gebruikte index van overgewicht in epidemiologische studies.
Een zeer praktische index voor lichamelijke inactiviteit (PI) werd speciaal voor deze studie ontworpen. Hiervoor moest het gemiddelde aantal uren dat men dagelijks zittend doorbracht (studeren op school en thuis, televisiekijken, videospelletjes spelen en computeren) worden gedeeld door de som van de uren die men wekelijks aan lichaamsbeweging op school en aan buitenschoolse activiteiten besteedde. De ideale waarde werd geacht één te zijn, wat empirisch zou betekenen dat het gemiddelde aantal uren dat dagelijks aan zitten wordt besteed, zou worden gecompenseerd door een equivalent aantal uren per week lichaamsbeweging.
Jongeren in deze serie met een bloeddrukwaarde van 130/85 mm Hg of hoger werden beschouwd als epidemiologisch hypertensief, in overeenstemming met de cut-offs voor systolische en diastolische arteriële druk die zijn vastgesteld door het Vijfde Gezamenlijke Nationale Comité voor Hoge Bloeddruk2 en worden gebruikt in het CARDIA-onderzoek (Coronary Artery Risk Development In Young Adults). Systolische en diastolische arteriële druk werden gemeten terwijl de proefpersoon zat, met de rug en de voeten rustend tegen een steun, zonder de benen te kruisen en met een manchet van geschikte grootte voor de arm. De eerste en vijfde Korotkoff-klank werden genoteerd in exacte cijfers, zonder afronding, en in mm Hg.3 De hartslag werd gedurende één minuut bepaald. De onderzoekers werd aangeraden deze metingen uit te voeren in een aangename omgeving met een aangename kamertemperatuur. De proefpersoon mocht niet hebben gerookt gedurende de vier uur voorafgaand aan het onderzoek.
Uiterlijk twee maanden na het invullen van de vragenlijst werd ten minste één plasmacholesterolbepaling gedaan. De laboratoria die deze analyses uitvoerden, gebruikten een op enzymen gebaseerde assay volgens de Liebermann-Burchard-reactie, die voldoet aan de richtlijnen van het National Institute of Health van de Verenigde Staten (1992). De laboratoria werkten met een variatiecoëfficiënt van minder dan 15% en namen deel aan een extern kwaliteitscontroleschema (bv. CAP: College of American Pathologists). Vanwege de logistiek in het land op dit moment, konden cholesterolbepalingen niet worden gecentraliseerd in één laboratorium.
Statistische analyse
Gegevens werden ingevoerd in een database met een DBASE-formaat en werden geanalyseerd met behulp van de programma’s EPI INFO en STATISTICA. Student’s t test werd gebruikt voor continue gegevens en de χ² voor kwalitatieve gegevens. De resultaten werden uitgedrukt als gemiddelde en standaardafwijking (SD). De Mantel-Haenszel odds ratio (OR) werd berekend om het overmatige risico van de aanwezigheid ten opzichte van de afwezigheid van de bestudeerde variabele te kwantificeren. Meervoudige logistische regressie werd gebruikt om te corrigeren voor verstorende factoren.
RESULTATEN
De gemiddelde leeftijd van de 2599 adolescenten was 15±1,9 jaar: 15,2±1,9 voor jonge vrouwen en 14,9±1,9 jaar voor jonge mannen.
Alcoholgebruik
Onder het totaal waren 30% van de jonge mannen en 15,5% van de jonge vrouwen regelmatige drinkers, met een toename van deze percentages op 15- tot 16-jarige leeftijd. Op 19-jarige leeftijd was 68% van de jonge mannen en 24% van de jonge vrouwen drinker (figuur 1).
Fig. 1. Alcoholconsumptie naar geslacht en leeftijd.
Roken
Regelmatig roken werd geconstateerd bij 12,2% van de steekproef (14,6% van de jonge mannen en 10,4% van de jonge vrouwen), met een duidelijke toename tussen 15 en 16 jaar. In tegenstelling tot de trends bij het alcoholgebruik werd er in de laatste jaren van de adolescentie geen plateau bereikt (figuur 2).
Fig. 2. Roken naar geslacht en leeftijd.
Op 19-jarige leeftijd kwam roken vaker voor bij jonge mannen (37%) dan bij jonge vrouwen (22%), met een gemiddelde voor beide geslachten van 28%, een waarde die dicht in de buurt komt van de door de WHO geschatte waarde voor deze leeftijdsgroep in verschillende geografische gebieden. Van de rokers rookte 10% van de jonge mannen en 6% van de jonge vrouwen regelmatig 5 of meer sigaretten per dag. Het algemene gemiddelde was 2,1 sigaretten per dag. In het algemeen rookten jonge mannen met tussenpozen gedurende de week, terwijl een groter aantal jonge vrouwen met deze gewoonte dagelijks rookte.
Alcoholgebruik werd geregistreerd bij 68% van de rokers en 18% van de niet-rokers (P
Colesterolemie
De gemiddelde waarde van het totale cholesterol (TC) voor de gehele populatie was 163 mg/dL (161 mg/dL bij jonge mannen en 165 mg/dL bij jonge vrouwen). De hogere waarde bij jonge vrouwen is waarschijnlijk toe te schrijven aan hogere niveaus van hoge-dichtheid lipoproteïne (HDL) cholesterol in deze groep. Uit de verdeling naar geslacht en leeftijd bleek dat het percentage 19-jarigen met een TC-waarde van 200 mg/dL of meer twee keer zo hoog was als bij de 18-jarigen, waarbij de toename vooral bij jonge mannen voorkwam (figuur 3). Van het totaal had 2,8% (2,6% jonge mannen en 2,9% jonge vrouwen) een TC-waarde hoger dan 235 mg/dL, de afkapwaarde die is vastgesteld voor het detecteren van hypercholesterolemie in de familie bij jongeren.
Fig. 3. Hypercholesterolemie (≥200 mg/dL) naar geslacht en leeftijd.
Er was een directe correlatie tussen TC-niveau en de BMI. Hypercholesterolemie kwam voor bij 11,7% van de adolescenten met een BMI van 30 kg/m² (PP
Hypercholesterolemie correleerde ook met lichamelijke inactiviteit volgens de vooraf vastgestelde PI-index, en bereikte een OR van 1,58 (95% CI, 1,1-2,3) in de multivariate analyse. Deze bevinding suggereert dat de 255 adolescenten met een PI-index hoger dan 7,5 (10% van de steekproef) een 58% grotere kans zouden hebben op een verhoogd TC.
Hypertensie
Onder de ondervraagde adolescenten consumeerde 96% thuis met zout gekookt voedsel en 45% voegde dagelijks zout toe aan tafel; de percentages waren vergelijkbaar voor beide seksen.
Hypertensie bij adolescenten correleerde met de BMI. Bij adolescenten met een BMI
Adolescenten die epidemiologisch als hypertensief werden herkend, hadden hypertensieve ouders. Na correctie voor de overige risicofactoren was de OR voor deze variabele 1,38 (95% CI, 1,09-1,75; P
Fysieke inactiviteit-fysieke lichaamsbeweging
Overgewicht-obesitas
Van het totaal had 14% van de adolescenten overgewicht of obesitas: 11,1% had een BMI tussen 25 en 30 kg/m² en slechts 3% had een BMI hoger dan 30 kg/m². De gemiddelde BMI-waarde was 21,4±3,6 kg/m². In de groep met een BMI van 25 tot 30 kg/m² bestond 59% uit jonge vrouwen en 41% uit jonge mannen. In de groep met een BMI van meer dan 30 kg/m² bestond 64% uit jonge vrouwen en 36% uit jonge mannen.
Obesitas bij de ouders correleerde positief met de BMI in zowel de 25 tot 30 kg/m² groep als de >30 kg/m² groep (P
DISCUSSIE
Hart- en vaatziekten zijn tegenwoordig wereldwijd de meest voorkomende doodsoorzaak en laten een groot aantal patiënten achter met chronische arbeidsongeschiktheid, wat resulteert in verhoogde kosten voor de gezondheidszorg. Een predispositie voor atherosclerose kan reeds aanwezig zijn bij zuigelingen en kinderen; intima-media verdikking gaat waarschijnlijk vooraf aan atherosclerose en de ernst ervan kan worden geïnduceerd door erfelijke en extrinsieke factoren.4 Verschillende studies hebben aangetoond dat vroege atherosclerose voornamelijk geassocieerd is met roken, verhoogde LDL-C en arteriële hypertensie.5,6 Mahoney et al stelden vast dat verkalking van de kransslagaders meer voorkomt bij jonge mannen (31%) dan bij jonge vrouwen (10%). Coronaire risicofactoren die bij kinderen en jonge volwassenen worden waargenomen, zijn geassocieerd met vroege verkalking van de kransslagaders. Tot deze factoren behoren een verhoogde BMI, zowel bij kinderen als bij volwassenen, hypertensie en een verlaagde HDL-C.7
Er zijn aanwijzingen dat 100% van de adolescenten van 15 jaar atherosclerotische aorta’s heeft en 50% coronaire atherosclerose. Bij jongeren met serum TC waarden van 140 tot 170 mg/dL bij leven, blijkt bij autopsie 25% van het totale oppervlak van de aorta aangetast te zijn door vetstrepen, terwijl bij jongeren met serum TC concentraties boven de 200 mg/dL, 50% van het oppervlak van de aorta aangetast is. De studie Pathological Determinants of Atherosclerosis in Youth (PDAY) heeft aangetoond dat een stijging van LDL-C met 50 mg/dL bij adolescenten en jonge volwassenen het risico op het ontstaan van atherosclerotische plaque met 70% verhoogt, en deze populatie wordt nu beschouwd als een subgroep met een hoog risico. Deze observaties tonen duidelijk het belang aan van cardiovasculaire risicofactoren in de kindertijd en adolescentie.5
Familiegeschiedenis
Een geschiedenis van vroege of late coronaire ziekte bij de grootouders is geassocieerd met een verhoogd risico dat hun kleinkinderen lage apolipoproteïne A- en HDL-C-waarden zullen hebben. Het is zeer belangrijk voor kinderartsen om de familiegeschiedenis te onderzoeken volgens de richtlijnen van het National Cholesterol Education Program, om kinderen te identificeren die behoren tot families met een hoog risico.8
De CARDIA-studie belichtte de relatie tussen risicofactoren bij jongvolwassenen en een familiegeschiedenis van hart- en vaatziekten.9 In de huidige studie vonden we dat risicofactoren zoals roken, hypertensie en zwaarlijvigheid een familiecorrelatie vertonen, een bevinding die consistent is met eerdere rapporten.
Alcoholgebruik
De WHO heeft alcoholonthouding tot de leeftijd van 20 jaar aanbevolen om het risico van verslaving en de primaire en secundaire stoornissen die het bij jongeren veroorzaakt te vermijden. De Bogalusa Heart Study toonde aan dat alcoholgebruik op jonge leeftijd begint bij beide geslachten en samenhangt met roken, waaruit blijkt dat onder rokers de prevalentie van alcoholgebruik toeneemt. Zoals ook bij andere etnische groepen werd waargenomen, vonden wij ook een sterk verband tussen drinken en roken, en een belangrijke toename van het alcoholgebruik rond de leeftijd van 16.
Roken
Roken is een “overdraagbare” en “vermijdbare” risicofactor, en de belangrijkste voorspeller van sterfte door hart- en vaatziekten. Alleen al in Argentinië is het verantwoordelijk voor 40.000 sterfgevallen per jaar en wereldwijd voor ongeveer 4.000.000.
Notine en koolmonoxide zijn de stoffen die het nauwst verbonden zijn met de initiële endotheelbeschadiging. Roken verhoogt de intravasculaire stolling en stimuleert coronaire vasoconstrictie en ultrastructurele veranderingen in de endotheelcellen. Rokers kunnen een “voortijdige” ruptuur van een plaque vertonen.10,11
Roken begint meestal tijdens de kindertijd of adolescentie. Bijna 90% van de rokers begint voor de leeftijd van 20 jaar. Onze studie toonde een significante toename van personen die de gewoonte aanleerden tussen 15 en 16 jaar oud. De jonge mannen rookten met tussenpozen tijdens de week, terwijl de jonge vrouwen een meer regelmatige dagelijkse gewoonte vertoonden. Het gezinsmodel, met name de invloed van de moeder, is een factor waarmee rekening moet worden gehouden bij het beginnen met roken.
Zoals de WHO heeft verklaard, is primaire preventie de meest doeltreffende strategie om de prevalentie van roken terug te dringen. Dit moet vooral gebeuren op de lagere school en aan het begin van de middelbare school.
Lipiden
Er zijn gegevens die lijken te wijzen op een verband tussen plasmalipidenwaarden tijdens de kinderjaren en de ontwikkeling van coronaire aandoeningen. De kinderen van ouders die een vroeg myocardinfarct hebben gehad (vóór de leeftijd van 50 jaar) vertonen cholesterolwaarden van bijna 195 mg/dL, terwijl die van ouders die geen vroeg myocardinfarct hebben gehad waarden van 175 mg/dL vertonen. Bovendien vertonen de medische dossiers van eerstegraads verwanten van kinderen met verhoogde cholesterolwaarden (boven het 95e percentiel) een significant hogere cardiovasculaire mortaliteit. Tenslotte is de kans op een verhoogd cholesterolgehalte bij kinderen die geboren zijn en leven in gezinnen waarin ten minste één van de ouders een verhoogd cholesterolgehalte heeft, tweemaal zo groot als bij kinderen van wie de ouders geen verhoogd cholesterolgehalte hebben. Herhaalde cholesterolbepalingen bij schoolgaande kinderen hebben aangetoond dat kinderen met hoge waarden bij de eerste analyse vier jaar later nog steeds een verhoogd cholesterolgehalte hebben. Bovendien vertonen de plasmacholesterolwaarden bij kinderen die in bevolkingsgroepen met een lage coronaire mortaliteit leven, duidelijk lagere waarden dan die welke worden aangetroffen bij kinderen die in landen met een hoge coronaire mortaliteit leven.12
De gemiddelde cholesterolwaarden die wij vonden, waren vergelijkbaar met die van andere ontwikkelde westerse landen, zoals de Verenigde Staten. In 12 in Argentinië uitgevoerde studies werd vastgesteld dat de prevalentie van hypercholesterolemie (gedefinieerd als TC-waarden hoger dan 200 mg/dL) bij adolescenten 5% bedroeg in de totale bevolking, 18% bij personen met obesitas en 24% bij personen met diabetes. In de FRICELA-studie vertoonde 11% van de adolescenten een TC-waarde van meer dan 200 mg/dL en bij 35% was de waarde hoger dan 170 mg/dL, een niveau dat wordt geacht te wijzen op de noodzaak van een adequate voeding en regelmatige lichaamsbeweging. In deze bevolkingssteekproef vertoonde cholesterolemie een positieve correlatie met de BMI, een associatie die niet vaak wordt gemeld.
Arteriële hypertensie
Onze bevindingen bevestigen de correlatie tussen overgewicht en hypertensie. De oorsprong van hypertensie ligt in de eerste twee decennia van het leven, wat suggereert dat effectieve interventies in deze periode zouden kunnen leiden tot een vermindering van de incidentie van hypertensie. Niettemin is gebleken dat een daling van de natrium/kaliumverhouding gedurende drie jaar bij adolescenten de bloeddruk bij jonge vrouwen verlaagt, maar niet bij jonge mannen.13 De onderliggende mechanismen achter dit verschil moeten worden onderzocht.
In het internationale epidemiologische onderzoek INTERSALT werd een significant onafhankelijk verband aangetoond tussen de 24-uurs uitscheiding van natrium in de urine en de systolische bloeddruk, met name bij bevolkingsgroepen met uitzonderlijk lage natriumuitscheidingswaarden.14 In onze steekproef werd daarentegen geen verband gevonden tussen zoutconsumptie en hypertensie, misschien vanwege de korte periode van blootstelling aan deze factor. Er was wel een positieve correlatie tussen hypercholesterolemie en hypertensie.
Fysieke inactiviteit-fysieke lichaamsbeweging
Het is erkend dat lichaamsbeweging en fysieke activiteit effectief zijn in het voorkomen van atherosclerotische coronaire aandoeningen. De lichamelijke activiteit hoeft niet per se intensief te zijn; het kan beroepsmatig of recreatief zijn, uitgevoerd in de vrije tijd. Naast de mogelijke directe effecten op de vaatwand en op coronaire atherosclerose, heeft lichaamsbeweging een belangrijke invloed op andere coronaire risicofactoren, zoals circulerende lipiden, glucose-intolerantie en obesitas, en op bepaalde populaties met hypertensie.
Er bestaat een relatie tussen lichamelijke inactiviteit, coronaire hartziekten en cardiovasculaire mortaliteit.15,16 Onze studie toonde een positieve correlatie tussen TC-waarden en lichamelijke inactiviteit. Wij waren niet in staat om de mate van lichamelijke activiteit te meten of te kwantificeren, aangezien de frequentie, intensiteit en duur niet waren gespecificeerd. Andere auteurs hebben fysieke activiteit beoordeeld in termen van kilocalorieën, gelopen afstand of veranderingen in maximaal zuurstofverbruik.17 Onze gegevens suggereren dat vijf uur regelmatige lichaamsbeweging per week een beschermend effect zou hebben tegen het optreden van hypertensie.
Overgewicht-obesitas
In de algemene bevolking zijn de genetische componenten van obesitas erfelijk en de beschikbare gegevens wijzen erop dat het een multigenetische aandoening is.18
In de Voedingsenquête van de Tien Staten, waaraan 30 000 personen deelnamen, werd een hoge correlatie gevonden tussen obesitas bij de ouders en obesitas bij hun kinderen. Bij adolescenten was 18% van de kinderen van één zwaarlijvige ouder en 40% van de kinderen van twee zwaarlijvige ouders ook zwaarlijvig. Onze studie toonde ook een verband aan tussen de zwaarlijvigheid van ouders en hun kinderen.
In overeenstemming met de resultaten van eerdere studies vonden wij dat jongeren met een BMI van
Zoals bij volwassenen hangt zwaarlijvigheid bij jongeren samen met hoge bloeddruk en hoge lipidenconcentraties. In studies van kinderen met meerdere risicofactoren was de gemeenschappelijke factor obesitas, waarbij lichamelijke inactiviteit de “vader” van obesitas was.
CONCLUSIES EN KLINISCHE IMPLICATIES
In deze nationale, multicenter, epidemiologische studie, uitgevoerd door kinderartsen en cardiologen, werd de prevalentie van gedragsgewoonten en risicofactoren met betrekking tot coronaire hartziekte tijdens de adolescentie vastgesteld. Hoewel het niet mogelijk is om de conclusies te extrapoleren naar de algemene bevolking, hebben we geprobeerd om de ontwikkeling van andere studies aan te moedigen en de mogelijkheid te vergemakkelijken om in te spelen op de belangrijkste risicofactoren in de vroege levensfasen om preventieprogramma’s te implementeren.
Deze studie toonde een hoge prevalentie aan van coronaire risicofactoren en alcoholgebruik bij kinderen en adolescenten, met een duidelijke stijging na de leeftijd van 16 jaar. Bovendien zagen we een sterke correlatie tussen de body mass index en zowel cholesterolemie als bloeddruk, en tussen roken en alcoholgebruik. Tenslotte was er een duidelijk verband tussen de prevalentie bij ouders en kinderen van roken, overgewicht, hypercholesterolemie en arteriële hypertensie, hetgeen suggereert dat het gezin in dit opzicht een belangrijke invloed uitoefent.
Ingrepen in de gedragsgewoonten en risicofactoren die atherosclerotische vaatziekten bevorderen, kunnen in de kindertijd en de adolescentie worden begonnen, met het doel de incidentie van atherosclerose bij volwassenen te verminderen. Onze resultaten ondersteunen het opvolgen van de aanbevelingen van de American Academy of Pediatrics, die het opsporen van arteriële hypertensie, het onder controle houden van obesitas, regelmatige lichaamsbeweging en geheelonthouding van roken vanaf de kinderleeftijd bevordert.19
ACKNOWLEDGEMENTS
Ik ben het Laboratorio de Especialidades Medicinales Merck, Sharp & Dohme, Argentinië, dankbaar voor hun belangeloze financiële steun, en aan de verschillende professionals en vertegenwoordigers van dit bedrijf, met name Daniel Marcelo González, die vast geloofden in het programma.
echtgenote Edith en mijn kinderen Judith, Diego, Gisela, Jordan, Jason en Abigail, voor de studietijd die ik niet met hen heb kunnen delen.