Als kind was geen enkele schurk me woester dan de courgette. Mijn moeder kweekte de schurken in de achtertuin, en of ze nu met opzet haar opbrengst wilde vergroten of dat het klimaat die jaren toevallig ideaal was, seizoen na seizoen werden ze groter en groter. Ze werden zo groot en talrijk dat ik uiteindelijk het huis moest verlaten – vooral omdat ik ging studeren, maar de courgettes hielpen daar zeker niet bij.
Ik realiseer me nu dat ik veel geluk heb gehad in mijn omgang met courgettes, want in het Middellandse-Zeegebied groeit een veel moorddadiger plant die de mandragora wordt genoemd. Zijn wortels kunnen bizar veel lijken op een menselijk lichaam, en volgens de legende komt hij zelfs voor in mannelijke en vrouwelijke vorm. Hij zou ontspringen uit het druipende vet, bloed en sperma van een opgehangen man. Als je hem uit de aarde durft te trekken, slaakt hij een monsterlijke kreet, die dood en verderf zaait onder iedereen die zich binnen gehoorsafstand bevindt.
Er is echter een manier om een mandragora veilig te ontwortelen – veilig, tenminste, als je geen hond bent met een bastaard van een eigenaar. Als je er echt, echt een wilt, dan zeggen de mythen dat je de riem van een hongerige hond of zelfs zijn staart aan de plant moet vastbinden. Trek je terug, stop je oren dicht met was (een folkloristische echo, tussen haakjes, van Odysseus die zijn bemanning opdroeg hetzelfde te doen als ze langs de sluwe Sirenen liepen), en laat een traktatie zien. De overijverige hond zal een sprintje trekken en de mandragora ontwortelen, maar zal onmiddellijk omvallen van de pijn terwijl zijn prooi ligt te schreeuwen.
Hoe heeft het zover kunnen komen? Sinds wanneer offeren we onze huisdieren op aan schreeuwende planten? Hoe kon onze legendarische angst en haat voor de mandragora zelfs mijn legendarische angst en haat voor courgettes overtreffen?
In werkelijkheid zijn mandragora’s niet echt geweldig voor menselijke consumptie, althans niet in grote hoeveelheden. Het is een lid van de beroemde dodelijke nachtschade familie, planten die, naast andere toxinen, de zeer giftige verbinding solanine bevatten, die van nature insecten afschrikt. (Tomaten en aardappelen behoren overigens ook tot deze familie en bevatten inderdaad solanine, zij het dat het grootste deel van de verbinding zich in de bladeren bevindt in plaats van in de eetbare delen.)
De solanumalkaloïden zijn ook aanwezig in de mandragora, maar de bijwerkingen ervan, zoals delirium en maagdarmklachten en zelfs shock, stoorden de oude Grieken geenszins. Zij waardeerden de mandragora om het aantal andere verbindingen die haar slaapverwekkende eigenschappen geven, dat wil zeggen, de wortel kan je echt slaperig maken. De Grieken gebruikten het zelfs als een verdovingsmiddel bij operaties, een praktijk die tot in de Middeleeuwen werd voortgezet. De Grieken gebruikten het ook als afrodisiacum, door de wortel in wijn of azijn te dompelen – mandragora staat bekend als de “liefdesappel van de ouden,” en wordt geassocieerd met de Griekse godin van de liefde, Aphrodite.
Ook de oude Hebreeën geloofden dat de mandragora kon worden gebruikt om bevruchting op te wekken. Dit komt voor in Genesis, waar Rachel, die onvruchtbaar zou zijn, mandragora at en in staat was Jozef te verwekken. In de Middeleeuwen wonnen de vruchtbaarheidskrachten van de mandragora aan geloofwaardigheid door de zogenaamde leer van de handtekeningen, die inhield dat planten die gelijkenis vertoonden met lichaamsdelen, konden worden gebruikt voor de behandeling van de bijbehorende ledematen en organen. Mandragora’s kunnen op baby’s lijken, zodat mensen die moeite hadden zwanger te worden, ermee onder hun kussen sliepen. De mandragora-wortels, niet de echte baby’s.
En het ging er niet alleen om dat mandrakes mensen geil en vruchtbaar maakten. Volgens Anthony John Carter, die in 2003 in het Journal of the Royal Society of Medicine schreef, droegen middeleeuwse mensen mandragorawortels bij zich als geluksbrenger, in de hoop dat de plant hen niet alleen rijkdom en de macht om hun eigen lot te bepalen zou schenken, maar ook het vermogen om het lot van anderen te bepalen. De katholieke kerk was hier niet zo enthousiast over, zoals je je kunt voorstellen. En helaas voor Jeanne d’Arc, tijdens haar proces in 1431 werd ze ervan beschuldigd er een te dragen. Ze ontkende dit, maar het deed er niet echt toe. Haar aanklagers leken meer bezorgd over het feit dat ze zich kleedde als een kerel en zo, dan over wat voor vegetatie ze in haar zakken had.
Toch werd algemeen aangenomen dat de mandragora wonderen verrichtte. Maar wonderen zijn niet goedkoop: Het geloof in de genezende werking leidde tot een grote vraag. “Mandragora’s werden zeer gewild in hun oorspronkelijke mediterrane omgeving,” schrijft Carter, “en men denkt dat pogingen om ze tegen diefstal te beschermen de bron zijn geweest van” de mythe van de woeste plant.
En een grote vraag naar een kostbaar goed leidt natuurlijk ook tot de verspreiding van namaakproducten. Mandrakes waren de echte luxeportemonnees van de 16e eeuw, en fraudeurs deden hun uiterste best om de antropomorfe wortel na te maken. Meestal gebruikten ze bryony, een soort klimplant en lid van de kalebasfamilie, die ze in een menselijke vorm sneden en, voor extra realisme en perversie, tarwe of gras als schaamhaar toevoegden.
De grote botanicus William Turner schold in 1568 dergelijke bedriegers uit, waarbij hij soms Y’s in plaats van I’s gebruikte, waarschijnlijk voor het dramatische effect: “The rootes which are counterfited and made like little pupettes or mammettes which come to be sold in England in boxes with heir and such forme as a man hath are nothyng elles but foolishe trifles and not naturall. Want zij zijn zo listig om de arme mensen met alles te bespotten en hen zowel van hun verstand als hun geld te beroven.”
Het was een veel beter lot, zou Turner hebben moeten toegeven, dan dat jij of je hond dood neerviel na een oorvijg van een mandragorawortel. Turner zelf beschreef hoe je mandragora moet bereiden voor anesthesie, waarbij hij opmerkte dat het een nogal onvoorspelbaar medicijn is, omdat het mensen in coma brengt. Rond deze tijd, merkt Carter op, nam het gebruik van alruinwortels in de geneeskunde dan ook snel af. “
Het mythologiseren van de alruin – al het geschreeuw en het groeien uit het bloed van opgehangen mannen en dergelijke – is terug te vinden in het werk van Shakespeare en de dramaturg John Webster. Zij droegen bij tot het bezegelen van de verachtelijking van de mandragora, zelfs nog voor enkele honderden jaren. Rond de eeuwwisseling van de 20e eeuw bijvoorbeeld, sneed een Britse kerel die een tuin aan het omspitten was, een aantal bryoniewortels door. Hij dacht dat het een mandragora was, “en stopte onmiddellijk met zijn werk, met de woorden dat het ‘vreselijke pech’ was. Nog voor het einde van de week viel hij van een trap en brak zijn nek.”
Of de hond van de man bij de val ook gewond is geraakt, blijft echter onduidelijk. De potentiële ironie is daarom helaas verloren gegaan voor de geschiedenis.