Rick Potts is geen atheïst-evolutionist-darwinist. Dat is vaak een verrassing voor de geloofsgemeenschappen waarmee hij werkt als hoofd van het Human Origins Program van het Smithsonian National Museum of Natural History in Washington, D.C.
De paleoantropoloog is protestants opgevoed – met, zo zegt hij zelf, “een nadruk op het ‘protest'” – en brengt zijn weekenden zingend door in een koor dat zowel gewijde als wereldlijke liederen zingt. Toen hij 18 was, werd hij gewetensbezwaarde tegen de oorlog in Vietnam, omdat hij vond dat deze strijdig was met het streven van mensen om elkaar te begrijpen. Op de universiteit studeerde hij vergelijkende godsdienst. “Ik wilde de universaliteit van de mens begrijpen,” legt hij uit, omringd door de vroege afgietsels van mensenschedels die zijn kantoor aan de National Mall sieren. “
Hoe begrijp je de mens als geheel, in plaats van de scheidslijnen tussen mensen?”
Daarom is de menselijke evolutie voor hem het perfecte onderwerp om diepgewortelde barrières tussen mensen in een steeds meer gepolariseerde, gepolitiseerde wereld te doorbreken.
Potts kwam in 1985 in dienst van het Smithsonian Institution, het uitgebreide netwerk van openbare musea en onderzoekscentra in de Verenigde Staten, en hij wist dat hij een nieuw soort menselijke evolutietentoonstelling wilde maken – een die verder ging dan fylogenie en taxonomie. De verheven titel van de hal – “Wat betekent het om mens te zijn?” is geen toeval. “Potts zegt dat hij zich in 2010 realiseerde dat de enige mensen die de tentoonstelling bezochten, mensen waren die niets tegen de evolutiewetenschap hadden. Om de meer dan 100 miljoen Amerikanen te bereiken die nog steeds twijfelen aan die wetenschap, zou hij het bewijs – zorgvuldig verpakt – naar hen toe moeten brengen.
Dat was de oorsprong van de reizende tentoonstelling Human Origins, die vorig jaar werd afgesloten. Het idee was om belangrijke delen van de permanente installatie in de hoofdstad van het land naar diverse gemeenschappen te brengen, waaronder die op het platteland, religieus of afgelegen waren. Minstens 10 van de 19 plaatsen die het Smithsonian bezocht werden als “uitdagend” beschouwd – plaatsen waar de onderzoekers vermoedden dat evolutie nog steeds een controversieel onderwerp zou kunnen zijn, om religieuze of andere redenen. De tentoonstelling zou worden begeleid door een team van geestelijken en wetenschappers, uitgekozen door het Smithsonian, en zij zouden het publiek en plaatselijke geestelijken betrekken bij gesprekken over dit beladen onderwerp.
Dit project werd gedeeltelijk gefinancierd door de John Templeton Foundation, een organisatie met veel middelen die inspanningen steunt om religie en wetenschap met elkaar in harmonie te brengen, en ook door het Peter Buck Fund for Human Origins Research van het Smithsonian. Een deel van het doel was eenvoudig wetenschappelijk onderwijs. Per slot van rekening is de evolutietheorie de ruggengraat van scheikunde en biologie, de rode draad die alle wetenschappen met elkaar verbindt. Menselijke evolutie is ook “een van de grootste hindernissen – zo niet de grootste hindernis – voor het wetenschappelijk onderwijs in Amerika”, zegt Potts, een 64-jarige met een bril met draadrand en een vriendelijke houding.
Maar het onderwijzen van evolutionaire wetenschap alleen was niet het punt. Potts ging voor iets subtielers: geen bekering, maar conversatie.
“Ons doel is om de temperatuur te verlagen,” zegt hij.
…..
Als je niet aan één kant van de evolutiedebatten staat, kan het moeilijk zijn om te begrijpen waar al die ophef over gaat. Hier is de korte versie: Charles Darwin’s misdaad was niet het weerleggen van God. Integendeel, de evolutietheorie die hij aanhing in “On the Origin of Species” maakte God overbodig. Darwin gaf een verklaring voor het ontstaan van het leven – en, wat problematischer is, het ontstaan van de mensheid – waarvoor geen schepper nodig was.
Wat zou Darwin denken als hij de evolutieoorlogen van vandaag kon zien woeden? Als hij wist dat, jaar na jaar, uit nationale peilingen blijkt dat een derde van de Amerikanen gelooft dat de mens altijd heeft bestaan in zijn huidige vorm? (In veel religieuze groeperingen ligt dat aantal veel hoger.)
Dat van alle westerse naties alleen Turkije het idee van menselijke evolutie vaker botweg verwerpt dan de Verenigde Staten? En onderzoekers beginnen zich te realiseren dat het weinig doet om de wetenschap van de evolutie te verlichten voor diegenen die dat het meest nodig hebben. “Acceptatie is mijn doel,” zegt Jamie Jensen, een universitair docent die biologie doceert aan de Brigham Young University. Bijna al Jensen’s studenten identificeren zich als mormoons. “Aan het eind van Biologie 101 kunnen ze alle vragen heel goed beantwoorden, maar ze geloven geen woord van wat ik zeg”, zegt ze. “Als ze het niet accepteren als echt, dan zijn ze niet bereid om belangrijke beslissingen te nemen op basis van evolutie – zoals het al dan niet vaccineren van hun kind of het antibiotica geven.”
In 2017 testten biologie-onderwijsonderzoekers aan de Arizona State University of onderwijsstrategieën dit gevoel van conflict konden verlagen. Voor een studie voegden ze twee weken durende modules toe in biologielessen om de filosofische wegversperringen van studenten direct aan te pakken en brachten ze hedendaagse wetenschappers met een religieuze achtergrond in. Aan het eind van de les, zo schrijven de auteurs in een artikel, was het aantal studenten dat een conflict ervoer met de helft verminderd, waardoor zij concludeerden dat het bespreken van de verenigbaarheid van religie en evolutie “een positief effect op studenten kan hebben dat verder kan reiken dan het klaslokaal.”
Dit werk maakt deel uit van een bredere beweging die probeert de kloof tussen evolutionaire wetenschap en religie te overbruggen – of die nu echt is of als zodanig wordt ervaren. Tot de grote spelers behoren de BioLogos Foundation, een organisatie die de verenigbaarheid van christendom en wetenschap benadrukt, opgericht door Francis Collins, de directeur van het National Institutes of Health en evangelisch christen, en de Dialogue on Science, Ethics and Religion (DoSER) van de American Association for the Advancement of Science, een programma dat de dialoog over wetenschap binnen geloofsgemeenschappen wil stimuleren.
Deze groepen erkennen dat culturele barrières, niet een gebrek aan onderwijs, datgene is wat meer Amerikanen ervan weerhoudt om evolutie te accepteren. “Ik wil nooit het belang bagatelliseren van het onderwijzen van de evolutieleer aan onze leerlingen, ik denk dat het het belangrijkste is wat we doen”, zegt Elizabeth Barnes, een van de mede-auteurs van het biologie-onderwijsdocument. “Maar het is niet genoeg als we willen dat leerlingen de evolutie daadwerkelijk accepteren.”
De reizende evolutietentoonstelling van het museum is misschien wel een van de meest ambitieuze pogingen om de kloof tussen wetenschap en geloof te overbruggen. Het idee om van een debat naar een gesprek te gaan “is een spelbreker, in termen van de regels van hoe je luistert en hoe je met iemand praat,” zegt Potts. Om dat te doen, probeerde hij de menselijke evolutie niet alleen naar de mensen te brengen die het wilden horen, maar ook naar degenen die het echt, echt niet wilden horen.
…..
“We wisten dat er verzet zou komen,” zegt Penny Talbert, een 47-jarige die is geboren in een Nederlands gezin in Pennsylvania en nu werkt als bibliothecaris en uitvoerend directeur van de openbare bibliotheek van Ephrata in Pennsylvania. “We hadden de woede niet verwacht.”
Van alle gemeenten die in 2015 werden uitgekozen om de Smithsonian-tentoonstelling te huisvesten, zou Ephrata de grootste uitdaging blijken te zijn. De stad, die “vruchtbaar” betekent en zijn naam ontleent aan de bijbelse plaats Ephrath, ligt in het hart van het Amish-land. De meeste inwoners zijn conservatief christelijk en doopsgezind (Amish, Mennonite, Brethren); meer dan 70 procent stemde op Donald Trump. Ephrata was ook de enige stad die een substantiële boycot organiseerde tegen de tentoonstelling, die onder meer bestond uit touch-screen kiosken, afgietsels van prehistorische schedels, en een paneel dat erop wees dat Homo sapiens 60 procent van zijn genen deelt met bananen, 85 procent met muizen, en 75 procent met kippen.
Maar het was een bijna levensgrote gelijkenis van een vrouwelijke Neanderthaler en haar naakte kind dat de meeste furore maakte onder de 30.000 mensen in het gebied dat de bibliotheek bedient. Het naakte beeld stond bij de ingang van de bibliotheek op een houten steun. Als gezinnen binnenkwamen, bedekten ze vaak de ogen van hun kinderen gedurende de hele expositie. Een groep, Young Earth Action, startte een website met de titel “De duivel komt naar Ephrata” en in een opiniestuk in de plaatselijke krant werd Talbert ervan beschuldigd “een spirituele oorlog te voeren” tegen haar gemeenschap.
“Wat mij het meest verontrustte was uw standbeeld van een naakte kleine jongen en dame – precies op het moment dat je de bibliotheek binnenloopt,” schreef een vrouw aan het bestuur van de bibliotheek. “Ik was geschokt. Onze plaatselijke bibliotheek zou een veilige plek voor onze kinderen moeten zijn, niet een plek waar we ons zorgen moeten maken over wat onze kinderen te zien krijgen als we de bibliotheek binnenkomen.” De brief was ondertekend met: “Een verontruste moeder.”
Toen ik Talbert afgelopen zomer bezocht, vroeg ik haar of ze een onderwerp kon bedenken dat haar gemeenschap meer aanstoot gaf dan de menselijke evolutie. Ze droeg een spijkerbroek en een kastanjebruine zonnebril; haar haar was bruin en grijs gestreept.
“Abortussen in bibliotheken zouden waarschijnlijk aanstootgevender zijn,” antwoordde Talbert, “maar dat zou het waarschijnlijk zijn.”
Natuurlijk komt niemand die naar de tentoonstelling over de menselijke oorsprong komt als een blanco lei binnen; bezoekers komen binnen onder invloed van een leven lang cultuur en omgeving. En een groeiend aantal wetenschappelijke onderzoeken suggereert dat feiten de overtuigingen van mensen niet veranderen – vooral wanneer die overtuigingen verwikkeld zijn in hun gevoel van kernidentiteit.
“Kunnen we in wat een relatief twistzieke samenleving is geworden, ruimtes creëren waar mensen met serieuze en diepgaande verschillen in opvattingen daadwerkelijk met elkaar in gesprek kunnen gaan?” vraagt Jim Miller, de voorzitter van de Presbyteriaanse Vereniging voor Wetenschap, Technologie en het Christelijk Geloof en een adviseur voor het Human Origins Program. De hoop, zegt Miller, is “dat we niet noodzakelijkerwijs een niveau van overeenstemming kunnen bereiken, maar een niveau van begrip.”
Dan Kahan, een wetenschapscommunicatie-expert aan de Yale Law School, denkt dat dat mogelijk is, maar alleen als we een aantal vermoeide retorische terreinen verlaten. Vragen of mensen al dan niet “geloven” in evolutie is de verkeerde vraag, suggereert het werk van Kahan, omdat het hen dwingt te beslissen tussen wat ze weten en wie ze zijn.
Toen ik Kahan vertelde over het project van het Smithsonian, was hij het eens met de premisse. “Ik denk dat de organisatoren een heel belangrijk punt aansnijden, namelijk dat je mensen niet in de positie wilt brengen dat ze moeten kiezen tussen wat de wetenschap weet en wie je bent als lid van de sociale gemeenschap,” zegt hij.
“In feite suggereert de literatuur dat dat het slechtste is wat je kunt doen als je wilt dat mensen met die identiteit zich openlijk met evolutie bezighouden,” voegt hij eraan toe.
Beter, stelt hij voor, is om deze gemeenschappen te vragen hoe zij denken dat de wetenschap de mechanismen achter evolutie zou verklaren. “De wetenschap moet trouw blijven aan de wetenschap, en vervolgens uitzoeken hoe ze de ervaring zo toegankelijk mogelijk kunnen maken voor zo veel mogelijk verschillende mensen,” zegt Kahan. Dit houdt in “hen te leren wat de wetenschap weet, je maakt ze niet tot een ander persoon.”
…..
Omstreeks halverwege de Human Origins Hall staat een interactieve kiosk met de vraag: “Wat betekent het om mens te zijn?” Hier kunnen bezoekers antwoorden uit het verleden bekijken: “We waarderen schoonheid,” luidt er een. “Geloven in goed en kwaad,” zegt een ander. “Gedichten en vergelijkingen schrijven… Creëren en er onophoudelijk over praten… Het onmogelijke verbeelden… Lachen… Huilen om het verlies van een geliefde… Begrijpen dat we verbonden zijn met andere levende wezens.”
Dan worden bezoekers uitgenodigd om hun eigen antwoorden in te vullen. Veel van deze antwoorden, die op de Human Origins website staan, zijn gericht op God, anti-evolutie, of hebben niets met wetenschap te maken, maar dat deert Potts niet. Natuurlijk zou hij graag een samenleving zien die de evolutiewetenschap gemakkelijker aanvaardt. “Maar mijn filosofie daarover is dat acceptatie van binnenuit moet komen,” zegt hij. “
Wat wel van buitenaf kan komen, is begrip door gesprekken. Zelfs in Ephrata, stelt Talbert, was de grootste verrassing hoeveel betrokkenheid er was rond de tentoonstelling. “Niet iedereen was even enthousiast,” zegt Talbert, “maar ik denk dat ze allemaal het gevoel hadden dat ze gehoord waren.”
En voor Potts is dat altijd het doel geweest: de nationale retoriek veranderen van een woelend debat in een pruttelend gesprek. “De conflictmodus is iets dat we hebben geërfd van vorige generaties, en het is echt aan ons of we dat willen voortzetten,” zegt hij. “Je hebt een keuze.”
