De islamitische revolutie van 1979 in Iran was een bepalende gebeurtenis die het denken over de relatie tussen religie en moderniteit heeft veranderd. De massamobilisatie van de islam door Ayatollah Khomeini toonde aan dat modernisering geenszins een lineair proces van religieus verval impliceert.
Betrouwbare grootschalige gegevens over de religieuze opvattingen van de Iraniërs na de revolutie hebben echter altijd ontbroken. In de loop der jaren bleek uit onderzoek en uit golven van protesten en gewelddadigheden dat de Iraniërs massaal teleurgesteld waren in hun politieke systeem. Dit sloeg geleidelijk om in een diep gevoelde ontgoocheling over de institutionele religie.
In juni 2020 heeft ons onderzoeksinstituut, de Group for Analyzing and Measuring Attitudes in IRAN (GAMAAN), een online enquête uitgevoerd met medewerking van Ladan Boroumand, mede-oprichter van het Abdorrahman Boroumand Center for Human Rights in Iran.
De resultaten bevestigen de ongekende secularisatie van de Iraanse samenleving.
Online Iraniërs bereiken
Iran’s volkstelling beweert dat 99,5% van de bevolking moslim is, een cijfer dat de actieve vijandigheid van de staat ten opzichte van onkerkelijkheid, bekering en niet-erkende religieuze minderheden verhult.
Iraniërs leven met een altijd aanwezige angst voor vergelding als zij zich tegen de staat uitspreken. In Iran kun je niet zomaar mensen bellen of aankloppen om antwoorden te krijgen op politiek gevoelige vragen. Daarom biedt de anonimiteit van digitale enquêtes een kans om te achterhalen hoe Iraniërs werkelijk denken over religie.
Sinds de revolutie is de alfabetiseringsgraad sterk gestegen en is de stedelijke bevolking aanzienlijk gegroeid. De internetpenetratie in Iran is vergelijkbaar met die in Italië, met ongeveer 60 miljoen gebruikers en het aantal groeit gestaag: 70% van de volwassenen is lid van ten minste één socialemediaplatform.
Voor ons onderzoek naar religieuze overtuiging in Iran hebben we ons gericht op diverse digitale kanalen, nadat we hadden geanalyseerd welke groepen bij onze eerdere grootschalige enquêtes lagere deelnamepercentages lieten zien. De link naar de enquête werd gedeeld door Koerdische, Arabische, soefi- en andere netwerken. En onze onderzoeksassistent slaagde erin sjiitische regeringsgezinde kanalen ervan te overtuigen de enquête ook onder hun volgers te verspreiden. We bereikten een massapubliek door de enquête te delen op Instagram-pagina’s en Telegram-kanalen, waarvan sommige een paar miljoen volgers hadden.
Nadat we onze gegevens hadden opgeschoond, hielden we een steekproef over van bijna 40.000 Iraniërs die in Iran wonen. De steekproef werd gewogen en gebalanceerd naar de doelpopulatie van geletterde Iraniërs ouder dan 19 jaar, met behulp van vijf demografische variabelen en stemgedrag bij de presidentsverkiezingen van 2017.
Een seculier en divers Iran
Onze resultaten onthullen dramatische veranderingen in de Iraanse religiositeit, met een toename in secularisatie en een diversiteit aan geloofsovertuigingen en overtuigingen. Vergeleken met het cijfer van 99,5% van de Iraanse volkstelling, bleek slechts 40% zich als moslim te identificeren.
In tegenstelling tot de staatspropaganda die Iran afschildert als een sjiitische natie, identificeerde slechts 32% zich expliciet als zodanig, terwijl 5% zei soennitische moslim te zijn en 3% soefi-moslim. Nog eens 9% zei atheïst te zijn, samen met 7% die de voorkeur geeft aan het label spiritualiteit. Onder de andere geselecteerde religies zei 8% Zoroastriaan te zijn – wat wij interpreteren als een weerspiegeling van Perzisch nationalisme en een verlangen naar een alternatief voor de Islam, in plaats van het strikt aanhangen van het Zoroastrische geloof – terwijl 1,5% zei christen te zijn.
De meeste Iraniërs, 78%, geloven in God, maar slechts 37% gelooft in een leven na de dood en slechts 30% gelooft in hemel en hel. In overeenstemming met ander antropologisch onderzoek zei een kwart van onze respondenten dat ze in djinns of geesten geloofden. Ongeveer 20% zei in geen van de opties te geloven, ook niet in God.
Deze cijfers tonen aan dat er in Iran een algemeen proces van secularisatie plaatsvindt, waarvan bekend is dat het religieuze diversiteit aanmoedigt. Een overweldigende meerderheid, 90%, beschreef zichzelf als afkomstig uit gelovige of praktiserende religieuze families. Toch verklaarde 47% tijdens hun leven hun geloof te zijn kwijtgeraakt, en 6% zei van de ene religieuze oriëntatie op de andere te zijn overgestapt. Jongeren meldden hogere niveaus van irreligiositeit en bekering tot het christendom dan oudere respondenten.
Een derde zei af en toe alcohol te drinken in een land dat wettelijk matiging afdwingt. Meer dan 60% zei dat zij het verplichte dagelijkse moslimgebed niet verrichtten, wat synchroon loopt met een in 2020 door de staat gesteunde enquête waarin 60% aangaf het vasten tijdens de ramadan niet in acht te nemen (de meerderheid omdat zij “ziek” waren). Ter vergelijking: in een uitgebreide enquête die in 1975 vóór de Islamitische Revolutie werd gehouden, zei meer dan 80% altijd te bidden en het vasten in acht te nemen.
Godsdienst en wetgeving
We ontdekten dat maatschappelijke secularisatie ook samenhangt met een kritische kijk op het religieuze bestuurssysteem: 68% is het ermee eens dat religieuze voorschriften van wetgeving moeten worden uitgesloten, zelfs als gelovigen een parlementaire meerderheid hebben, en 72% is tegen de wet die voorschrijft dat alle vrouwen de hijab, de islamitische sluier, moeten dragen.
Iraniërs hebben ook onliberale, secularistische opvattingen over religieuze diversiteit: 43% vond dat geen enkele religie het recht zou moeten hebben om in het openbaar bekeringen te doen. 41% vindt echter dat elke godsdienst zich in het openbaar moet kunnen manifesteren.
Vier decennia geleden leerde de Islamitische Revolutie sociologen dat secularisatie naar Europees model niet overal ter wereld navolging vindt. De daaropvolgende secularisatie van Iran, die door ons onderzoek wordt bevestigd, toont aan dat Europa evenmin uitzonderlijk is, maar eerder deel uitmaakt van complexe, wereldwijde interacties tussen religieuze en seculiere krachten.
Overig onderzoek naar de bevolkingsgroei, waarvan de afname in verband is gebracht met hogere niveaus van secularisatie, wijst ook op een afname van religiositeit in Iran. In 2020 noteerde Iran zijn laagste bevolkingsgroei, minder dan 1%.
De grotere toegang tot de wereld via het internet, maar ook door interacties met de mondiale Iraanse diaspora in de afgelopen 50 jaar, heeft nieuwe gemeenschappen en vormen van religieuze ervaring in het land doen ontstaan. Een toekomstige ontvlechting van de staatsmacht en het religieuze gezag zou deze maatschappelijke transformaties waarschijnlijk verergeren. Het Iran zoals wij dat denken te kennen is fundamenteel aan het veranderen.