Machtsevenwichtstheorie in het huidige internationale systeem

“De machtsevenwichtstheorie is gegroeid uit vele eeuwen van multipolariteit en enkele decennia van bipolariteit. Vandaag de dag wordt de wereld gekenmerkt door een ongekende unipolariteit. De machtsevenwichtstheorie kan daarom geen leidraad zijn voor de wereld waarin wij leven.”

In antwoord op deze uitspraak zal het essay eerst ingaan op de logische denkfout die inherent is aan het argument: hoewel de machtsevenwichtstheorie (BOP) ontstond in samenhang met bepaalde soorten machtsconfiguraties in de wereldpolitiek – in dit geval multipolariteit en bipolariteit – volgt hieruit niet dat het deze soorten configuraties op zich waren die aanleiding gaven tot de theorie zelf. Multipolariteit en bipolariteit kunnen en moeten op zichzelf beschouwd worden als manifestaties van de onderliggende logica van het internationale systeem, die ook in de BOP-theorie tot uiting komt. Deze logica van de relatieve positie van staten in een anarchistisch systeem is, zoals dit essay zal betogen, niet fundamenteel veranderd sinds het ontstaan van de BOP-theorie. Dit leidt tot het tweede empirische probleem met de verklaring. Enerzijds bestaat er al veel langer dan het einde van de Koude Oorlog een de facto unipolariteit die wordt gekenmerkt door Amerikaanse hegemonie. Anderzijds plaatst de huidige economische en politieke status van China het land in een pseudo-supermachtpositie ten opzichte van de Verenigde Staten. Beide betekenen dat de mate van unipolariteit die we vandaag de dag waarnemen ten opzichte van de bipolariteit van de Koude Oorlog, zwak is, als die er al is. Daarom zal veel van de relevantie van de BOP in de bipolaire wereld ook in het huidige internationale systeem blijven bestaan.

De BOP-theorie: Core Assumptions and the (ir)Relevance of Polarity

We moeten eerst de logica begrijpen die tot de BOP-theorie heeft geleid. Twee veronderstellingen zijn van centraal belang. Ten eerste wordt het internationale systeem beschouwd als anarchistisch, zonder dat er formeel een systeemomvattend gezag aan de agenten wordt opgelegd (Waltz 1979, 88). Vanwege dit “zelfhulp”-karakter van het systeem hebben staten geen wereldregering waartoe zij in een gevaarlijke situatie hun toevlucht kunnen nemen, maar kunnen zij alleen proberen hun capaciteiten ten opzichte van elkaar te vergroten door middel van interne pogingen om zichzelf te versterken, of externe pogingen om zich op andere staten af te stemmen en zich aan elkaar aan te passen (Waltz 1979, 118). Ten tweede zijn staten de belangrijkste actoren in het internationale systeem, omdat zij “de voorwaarden van de betrekkingen bepalen” (Waltz 1979, 96), het monopolie hebben op het “legitieme gebruik van geweld” (Waltz 1979, 104) op hun grondgebied, en in het algemeen een “eenstemmig buitenlands beleid” voeren (Waltz 1959, 178-179). Staten worden dus ook beschouwd als unitaire actoren in het internationale systeem. Deze laatste veronderstelling is belangrijk, want als niet-statelijke of transnationale actoren machtig genoeg zijn om statelijke actoren uit te dagen, kan de machtsconfiguratie in de wereld niet langer worden beschouwd in termen van polariteit, maar in plaats daarvan in termen van het aantal lagen van beleids “netwerken”. Dit essay baseert zijn betoog ook op deze twee kernveronderstellingen over het internationale systeem, omdat zij niet alleen in het realisme en neorealisme, maar ook in het neoliberale institutionalisme (Keohane 1984, enz.) en, tot op zekere hoogte, in het constructivisme (Wendt 1999, enz.) algemeen aanvaard zijn. Zij zijn dus niet afgeleid van uitsluitend realistische of neorealistische opvattingen zoals relatieve machtsmaximalisatie.

Met dit in gedachten zal het essay nu bespreken waarom polariteit noch voldoende noch noodzakelijk is om het machtsevenwicht te verklaren. De vraag naar de toereikendheid kan worden beantwoord met betrekking tot de vraag waarom machtsevenwicht zelfs in een multipolaire of bipolaire wereld niet altijd voorkomt, en die naar de noodzaak met betrekking tot de vraag waarom machtsevenwicht zelfs bij unipolariteit nog kan voorkomen. Volgens Waltz doet machtsevenwicht zich voor wanneer, gegeven “twee coalities” gevormd in het internationale systeem, secundaire staten, indien zij vrij zijn om te kiezen, de kant van de zwakkere zullen kiezen, om te voorkomen dat zij bedreigd worden door de sterkere partij (Waltz 1979, 127). Deze voorwaarde heeft ertoe geleid dat sommigen de geldigheid van BOP in een unipolaire wereld in twijfel trekken, omdat er in het systeem twee of meer staten naast elkaar moeten bestaan wil de theorie standhouden (Waltz 1979, 118).

Hoewel, zoals dit essay vermeldt, zodra we de twee kernaannames accepteren (die van anarchie en die van staten als belangrijkste actoren), is deze voorwaarde niet noodzakelijk voor BOP om relevant te zijn. Het machtsevenwicht is, zoals Waltz suggereert, een “resultaat” – een uitkomstvariabele die het causale effect weerspiegelt van de verklarende variabelen die in zijn theorie anarchie en machtsverdeling in het internationale systeem zijn. Deze spanning binnen Waltz’ eigen betoog heeft inderdaad de kritiek uitgelokt dat zijn versie van de BOP-theorie in wezen probeert een afhankelijke variabele (het ontstaan van machtsevenwicht) te verklaren met een andere (polariteit) (Lebow, 27). Om deze potentiële maas in de wet te omzeilen, moeten we daarom de relevantie van BOP beoordelen door te onderzoeken of dezelfde structurele beperkingen die leiden tot machtsevenwicht in multipolaire of bipolaire systemen ook aanwezig zijn in een unipolaire wereld.

Als machtsevenwicht niet rechtstreeks kan worden afgeleid uit de systeempolariteit, wat zou dan het optreden ervan voorspellen? Om deze vraag te beantwoorden moeten we teruggaan naar de twee kernaannames en kijken welke verklarende variabelen uit deze aannames kunnen worden afgeleid die enige waarneembare implicaties hebben met betrekking tot het evenwicht. De waarschijnlijkheid van een machtsevenwicht is dus een functie van deze variabelen, die, zoals uit dit essay zal blijken, neerkomen op 1) intentie, met name de intentie of de waargenomen intentie van de grote mogendheden in het systeem, 2) voorkeur van de staten, met name die tussen absolute en relatieve winst, en 3) contingentie, vaak gerelateerd aan de beschikbaarheid van nieuwe informatie in een bepaalde situatie, die exogeen de eerste twee variabelen kan veranderen. Het belangrijkste is dat geen van de drie afhankelijk is van een bepaald type polariteit om effectief te zijn.

Drie verklarende variabelen voor het voorspellen van balanceren: Intentie, Voorkeur, Contingentie

De intentie, of de waargenomen intentie van een grote mogendheid, bepaalt of balanceren door secundaire staten zal worden verkozen boven andere opties zoals bandwagoning. We kunnen dit opvatten in termen van zowel waarom kleinere staten soms toegeven aan de sfeer van de sterkste mogendheid in het systeem als waarom zij er soms van wegblijven, of deze uitdagen door zich aan te sluiten bij de op een na grootste mogendheid, als die er zou zijn. In zijn analyse van de voorwaarden voor samenwerking in het kader van het veiligheidsdilemma toont Robert Jervis aan dat wanneer er een alomtegenwoordig offensief voordeel is en er geen onderscheid kan worden gemaakt tussen aanval en verdediging (het “worst case” scenario), het veiligheidsdilemma tussen staten zo acuut kan zijn dat het de “fluïditeit” die nodig is voor het ontstaan van een machtsevenwicht vrijwel kan wegdrukken (Jervis 1978, 186-189). Door onjuiste “gevolgtrekkingen” dienen offensief voordeel en offensief-defensief onvermogen uiteindelijk om de waargenomen intentie van de tegenstander te veranderen in agressief of niet-agressief (Jervis 1978, 201). Dit zal dan de beslissing van de kleinere staten dicteren om de zet al dan niet in evenwicht te brengen. Als de grote mogendheid echter niet alleen een niet-agressieve intentie heeft, maar ook een goedaardige intentie om bepaalde publieke goederen te leveren, kunnen kleinere staten ervoor kiezen om mee te liften op deze voordelen en zich in ruil daarvoor onderwerpen aan de invloedssfeer van de grote mogendheid; een resultaat van zogenaamde “hegemonische stabiliteit” kan dan het gevolg zijn (Keohane 1984, 12). Dus langs de dimensie van waargenomen intentie doet machtsevenwicht zich voor wanneer staten bedenkingen hebben bij de intentie van de grote mogendheid of de hegemoon, maar niet in die mate dat een neerslag in oorlog zo dreigend is dat balanceren onhaalbaar wordt.

Ten tweede hangt machtsevenwicht nauw samen met de voorkeur van staten voor relatieve versus absolute winst. Vanuit een offensief-realistisch gezichtspunt stelt John Mearsheimer dat staten die zich bezighouden met machtsevenwicht moeten denken in termen van relatieve in plaats van absolute winst – dat wil zeggen, hun militaire voordeel ten opzichte van anderen, ongeacht hoeveel capaciteiten ze elk hebben. De onderliggende logica is hier zowel intuïtief – gegeven een zelfhulpsysteem en staten met eigenbelang, “hoe groter het militaire voordeel dat een staat heeft…hoe veiliger hij is” (Mearsheimer 1994-95, 11-12)- als problematisch omdat de bijkomende aanname dat elke staat dan altijd de voorkeur zou geven aan een maximale militaire macht in het systeem (Mearsheimer 1994-95, 12) praktisch betekenisloos is. Evenzo wijst Joseph Grieco erop dat met de altijd aanwezige mogelijkheid van oorlog in een anarchistisch systeem, staten zelfs niet met hun bondgenoten zullen samenwerken omdat overleving alleen gegarandeerd is met een “proportioneel voordeel” (Grieco in Baldwin ed., 127-130). De zorg om relatief gewin voorspelt dat staten de voorkeur zullen geven aan machtsevenwicht boven collectieve veiligheid, omdat dit laatste vereist dat staten elkaar voldoende vertrouwen om volledig af te zien van relatief gewin door eenzijdige ontwapening, wat inherent in strijd is met het idee van een positioneel voordeel voor zelfverdediging (Mearsheimer 1994-95, 36).

Tussen veronderstelt de neoliberale institutionalistische samenwerkingstheorie in wezen het nastreven van absoluut gewin boven relatief gewin voor staten om tot samenwerking te komen (Keohane 1984, 68). Op ruimere schaal zou het nastreven van relatieve winst dus de internationale samenwerking in het algemeen ondermijnen, zowel op hoog als op laag politiek niveau. Men kan gerust stellen dat staten in de praktijk in verschillende mate en onder verschillende omstandigheden bezig zijn met zowel relatieve als absolute winsten. Wetenschappers als Duncan Snidal en Robert Axelrod hebben de complexiteit van situaties waarin deze twee concurrerende belangen dynamisch op elkaar inwerken en in de loop van de tijd veranderen, uitvoerig aangetoond (zie bijvoorbeeld Snidal in Baldwin ed. en Axelrod 1984, hoofdstuk 2). In het algemeen echter vergroot een overheersende voorkeur voor relatieve voordelen en, meer specifiek, militaire positie onder staten de waarschijnlijkheid van balanceren ten opzichte van collectieve veiligheid.

Maar zelfs als er een kwaadaardige hegemoon bestond waartegen andere staten wilden balanceren, en de staten streefden allemaal relatieve winsten na, dan nog zou het machtsevenwicht voorwaardelijk zijn. Dat wil zeggen, zelfs met de bovengenoemde systemische beperkingen, is machtsevenwicht geen gegeven zonder de specifieke contingentiefactoren te kennen die uniek zijn voor elke situatie. Een bijkomende implicatie van een anarchistisch systeem is de doordringende onzekerheid die het gevolg is van de schaarste aan informatie, aangezien alle staten een prikkel hebben om een verkeerde voorstelling van zaken te geven om hun positie te bevorderen in geval van oorlog (Fearon 1998, 274). Dit verklaart, misschien op paradoxale wijze, waarom historisch gezien zelfs in perioden van multipolariteit en bipolariteit die gekenmerkt werden door intense achterdocht en spanningen, niet zo vaak een evenwicht werd bereikt als de BOP zou voorspellen. De crux is de onverwachte beschikbaarheid van nieuwe informatie die leidt tot een koerswijziging doordat reeds bestaande overtuigingen en voorkeuren worden bijgesteld. Het collectieve besluit van de Europese staten om de opkomende uitdager Pruisen in de jaren 1800 te steunen, ondanks diens duidelijke expansionistische neigingen, laat zien dat noch intentie noch voorkeur als een gegeven kunnen worden beschouwd, maar dat beide onderhevig zijn aan indirecte constructie (Goddard, 119).

In tijden van crisis kan dit constructieve effect bijzonder sterk zijn. Dit kenmerkte het interbellum en resulteerde in een aanzienlijke achterstand in het leerproces van de Europese staten, dat anders wellicht tot een groter evenwicht tegen het revisionistische Duitsland zou hebben geleid (Jervis 1978, 184). Nog steeds gevangen in een geest van collectieve veiligheid uit de eerste oorlog, waren deze staten te “heetgebakerd” om over te schakelen op het flegmatieke gedrag van balanceren (Weisiger, lezing). Dit had echter minder te maken met hun perceptie van Duitsland of hun streven naar relatieve/absolute winst dan met het transformerende effect van het trauma van de Eerste Wereldoorlog. Kortom, hoe sneller en onvoorspelbaarder de informatiestroom in een bepaalde situatie is, des te minder waarschijnlijk het is dat het machtsevenwicht dat gebaseerd is op bestaande overtuigingen en voorkeuren zich zal voordoen zoals voorspeld.

De val van de USSR, de opkomst van China, en empirische implicaties voor de BOP-theorie

Na te hebben aangetoond dat BOP minder te maken heeft met polariteit dan met intentie tot agressie, voorkeur voor relatieve winst, en indirecte factoren in een anarchistische wereld, zal dit essay nu laten zien waarom ons huidige systeem, gekenmerkt door Amerikaanse hegemonie, niet zo veel verschilt van de voorgaande. Daarmee zal niet alleen de eerder genoemde noodzaakvraag aan de orde komen, maar ook worden aangetoond dat zelfs als we de premisse aanvaarden dat BOP minder van toepassing is op unipolariteit dan op multipolariteit en bipolariteit, dit nauwelijks afdoet aan de relevantie van BOP voor de wereld van vandaag.

Hoewel BOP veel invloed kreeg tijdens de Koude Oorlog, die wordt beschouwd als een schoolvoorbeeld van bipolariteit, blijkt bij nadere beschouwing van Waltz’ bespreking van de Amerikaanse dominantie in die tijd dat het in werkelijkheid eerder lijkt op een beeld van Amerikaanse hegemonie dan op bipolariteit (Waltz 1979, 146-160). Het belangrijkste is echter het feit dat gelijktijdig met deze groeiende kloof tussen de V.S. en de USSR, er geen overeenkomstige toename van het machtsevenwicht tegen de V.S. plaatsvond. Integendeel, we zagen het tegenovergestelde gebeuren: de Sovjet-satellietstaten begonnen de een na de ander af te glijden. Dit ondermijnt in hoge mate de verklarende kracht van BOP, zelfs voor bipolariteit. Richard Lebow’s beknopte samenvatting van de jaren die tot de ineenstorting van de Sovjet-Unie leidden, illustreert dat niet alleen de productiviteit van de USSR enorm inferieur bleef aan die van de VS, maar ook dat zijn militaire (nucleaire) capaciteiten nooit het niveau bereikten waarop ze een echte uitdager voor de VS zouden kunnen zijn. Het is de vraag in hoeverre de “anomalie” van de Sovjet-Unie in de eerste plaats het resultaat was van perceptie, voorkeur of toevalligheden (zoals besproken in Risse, 26), maar grote discrepanties tussen machtsevenwicht en polariteit geven verdere steun aan het argument van dit essay dat BOP niet wordt bepaald door polariteit zelf, maar door variabelen die inherent zijn aan het internationale systeem en die al dan niet kunnen leiden tot een samenvallen van machtsevenwicht en bepaalde vormen van polariteit.

De scheidslijn tussen het bipolaire systeem van de Koude Oorlog en het unipolaire systeem van na de Koude Oorlog is daarom op zijn best vaag. Dit is nog gecompliceerder geworden door de opkomst van China in de afgelopen decennia. Om de zaken in perspectief te plaatsen: op het hoogtepunt van de Koude Oorlog hadden de VS een BBP van $5.200 miljard (USD) – ongeveer het dubbele van dat van de USSR ($2.700 miljard). Vorig jaar bedroeg het 16.000 dollar, ook ongeveer het dubbele van dat van China (8.200 miljard dollar). Als we de status van supermacht zouden meten aan de hand van de nucleaire capaciteit (die veel geleerden gebruiken om het begin van de Koude Oorlog aan te duiden), is het beeld nog dubbelzinniger, met maar liefst negen staten die momenteel kernwapens hebben, waaronder Noord-Korea.

In plaats van de huidige Amerikaanse hegemonie in twijfel te trekken, wat niet de bedoeling is van dit artikel, herinneren deze feiten ons er alleen maar aan dat de recente fasen van polarisatie eerder continuïteit vertonen dan gescheiden zijn. Daarom heeft de vermeende unipolariteit op dit moment weinig invloed op de geldigheid van de BOP-theorie als verklaring voor het gedrag van staten. Hans Morgenthau bevestigt opnieuw het machtsevenwicht als een “eeuwigdurend element” in de menselijke geschiedenis, ongeacht de “hedendaagse omstandigheden” waaronder het internationale systeem opereert (Morgenthau, 9-10). De essentie van de BOP-theorie kan niet worden teruggebracht tot het optreden van machtsevenwicht. Met de logica van anarchie en principaliteit van de statelijke actoren grotendeels onveranderd, kunnen we ons dus zelfs in een unipolair systeem een situatie voorstellen van balanceren tegen de V.S. – als de V.S. niet langer wordt gezien als een goedaardige hegemoon en als staten zich als gevolg daarvan meer zorgen maken over hun militaire achterstand, vooral als een combinatie van situationele factoren en diplomatieke inspanningen zo’n verandering in perceptie en voorkeur verder in de hand werkt.

Axelrod, Robert, The Evolution of Cooperation, 1984.

Fearon, James, “Bargaining, Enforcement, and International Cooperation,” Internationale Organisatie 52:2, 1998.

Goddard, Stacie, “When Right Makes Might: How Prussia Overturned the European Balance of Power,” International Security 33:3, 2008-2009.

Grieco, Joseph, “Anarchy and the Limits of Cooperation: A Realist Critique of the Newest Liberal Institutionalism” in David Baldwin ed., Neorealism and Neoliberalism: The Contemporary Debate, 1993.

Jervis, Robert, “Cooperation under the Security Dilemma,” World Politics 30:2, 1978.

Keohane, Robert, After Hegemony: Cooperation and Discord in the World Political Economy, 1984.

Lebow, Richard Ned, “The Long Peace, the End of the Cold War, and the Failure of Realism,” in Richard Ned Lebow en Thomas Risse-Kappen eds, International Relations Theory and the End of the Cold War, 1995.

Mearsheimer, John, “The False Promise of International Institutions,” International Security 19:3, 1994-1995.

Morgenthau, Hans, Politics among Nations: The Struggle for Power and Peace, 1967.

Risse, Thomas, “‘Let’s Argue!’: Communicative Action in World Politics,” Internationale Organisatie, 54:1, 2000.

Snidal, Duncan, “Relative Gains and the Pattern of International Cooperation” in David Baldwin ed., Neorealism and Neoliberalism: The Contemporary Debate, 1993.

Waltz, Kenneth, Theory of International Politics, 1979.

Waltz, Kenneth, Man, the State, and War: A Theoretical Analysis, 1959.

Wendt, Alexander, Social Theory of International Politics, 1999.

“The World Factbook,” Central Intelligence Agency.

Verder Lezen over E-Internationale Betrekkingen

• Hebben Waltz’ Critici Zijn Theorie van de Internationale Politiek verkeerd begrepen?
• Cosmologische Politiek: Naar een planetaire machtsbalans voor het Antropoceen
• Een op regels gebaseerd systeem? Naleving en verplichting in het internationaal recht
• Een kritische beschouwing over soevereiniteit in de huidige internationale betrekkingen
• Dependency Theory: Een bruikbaar instrument om de huidige mondiale ongelijkheid te analyseren?
• Democratische vredestheorie, macht en economische interdependentie