Madeline Miller – Mythen – Mythe van de Week: Hyacinthus

Maandag, 12 december 2011

Onlangs hadden een vriend en ik het erover hoe de ondertonen (of boventonen) van hetzelfde geslacht vaak worden verdraaid in hervertellingen van Griekse mythen. Als kinderen waren we allebei verbaasd over het verhaal van Ganymedes, de mooie jongeling op wie Zeus verliefd wordt en die hij, in de gedaante van een adelaar, ontvoert naar de berg Olympus om er zijn minnaar en schenker te worden. In de versie die ik las, was er geen sprake van Zeus’ verlangen, en ik herinner me dat ik me verward voelde over hoe Zeus wist dat hij zo’n uitstekende schenker was door alleen maar naar hem te kijken, en waarom schenker zo moeilijk te krijgen waren, en bovendien, waarom maakte het Hera zo boos?

Dit alles als inleiding op het verhaal van vandaag over de jongeling Hyacinthus en de god Apollo, dat de eerste mythe was waarin ik me realiseerde dat de twee mannen beslist minnaars waren, en niet slechts “goede metgezellen”.”

Hyacinthus was een mooie Spartaanse jongeling, geliefd door de god Apollo. Zoals de goede Spartaan die hij was, hield Hyacinthus van atletiek, en op een dag besloten de twee te oefenen met het werpen van de discus. Apollo ging voorop en stuurde de schijf de lucht in om “de wolken te verstrooien”, zoals Ovidius zegt. Hyacinthus rende er lachend achteraan, denkend dat hij de schijf kon vangen, maar in plaats daarvan raakte de schijf hem in het hoofd, waardoor hij stierf. Ovidius heeft een prachtige passage over Apollo die de stervende jongen vasthoudt, wanhopig proberend zijn vaardigheid met medicijnen te gebruiken om hem in leven te houden. Maar zelfs de machtige god van de genezing kon degene van wie hij hield niet redden.

Ter ere van zijn geliefde laat Apollo een bloem ontspringen uit het bloed van Hyacinthus. Verwarrend genoeg is deze bloem niet wat wij tegenwoordig een hyacint noemen. De meeste bronnen zijn het erover eens dat het waarschijnlijk een iris of een ridderspoor was, aangezien de mythe ons vertelt dat Apollo op de bloem de klank van zijn verdriet schrijft (Ai, Ai). De iris, met zijn gele markeringen op het paarse blad, lijkt mij het meest waarschijnlijk, hoewel theoi.com het daar niet mee eens is en deze nuttige visuele hulp aanbiedt ten gunste van de ridderspoor. (Terzijde: sommigen zeggen dat deze bloem, welke het ook was, eigenlijk voortkwam uit het bloed van de dode Ajax en niet uit dat van Hyacinthus. In dat geval staat er AI op, ter ere van Aias, de Griekse naam van Ajax.)

In een tweede, vrij populaire variant van de mythe is de dood van Hyacinthus eigenlijk een moorddadige misdaad uit hartstocht. Het blijkt dat niet alleen Apollo verliefd was op Hyacinthus, maar ook Zephyrus, de westenwind. Toen hij zag hoe gehecht Apollo en Hyacinthus waren, werd hij jaloers, en in een ouderwetse draai aan “Als ik hem niet kan krijgen, dan krijgt niemand hem” blaast hij opzettelijk de discus in het pad van Hyacinthus, en doodt hem. Deze versie benadrukt de angstaanjagende kleinzieligheid van de goden, en de gevaren van vermenging met hen, zelfs als – en vooral als – ze van je houden. Zoals bijna alle antieke liefdesaffaires tussen stervelingen en godheden eindigt het in een tragedie voor de sterveling.

Wanneer ik dit verhaal vertel, wens ik altijd dat er meer van waren. Het slotbeeld van Apollo die Hyacinthus wiegt is mooi en droevig, maar verder weten we niets over de liefde tussen Hyacinthus en Apollo, hoe ze elkaar ontmoetten, of wie Hyacinthus was. Het is bijna meer een drieluik dan een verhaal, drie momenten gevangen in barnsteen: de jongeling en Apollo gelukkig samen, de jongeling die de discus najaagt, de minnaar treurend om zijn stervende geliefde. Het is genoeg om sympathie te voelen voor Apollo, die nooit een bijzondere favoriet van me is geweest.

Naast de tragiek heeft het verhaal van Hyacinthus ook een historische betekenis. Het achtervoegsel “-nth” in Hyacinthus geeft aan dat de naam eigenlijk heel oud is, een overblijfsel van een soort pre-Griekse taal, van vóór de ontwikkeling van de oude Griekse cultuur zoals wij die kennen. Andere voorbeelden zijn “Korinthe” en het woord “labyrint” (zie de Minotaurus mythe).

Sommigen speculeren (inclusief de Oxford Classical Dictionary), dat het verhaal van Apollo die Hyacinthus op tragische wijze doodt, eigenlijk symbolisch is. Gezien de oudheid van zijn naam, is het waarschijnlijk dat Hyacinthus een soort oudere inheemse natuurgodheid was, die werd vervangen door de Olympiër Apollo. De mythe bewaart deze culturele verandering in verhaalvorm, door de nieuwe god de oude te laten “doden”.

Hoe dan ook, Hyacinthus werd een belangrijke religieuze figuur, die in Sparta vooral werd vereerd tijdens een driedaags festival, Hyacinthia geheten. Het festival omvatte rouwrituelen om de dood van de jongeling en vervolgens de viering van zijn wedergeboorte als een bloem. In dit opzicht lijkt Hyacinthus op de god Adonis, en de oosterse Attis, die alle drie jongeren zijn die sterven om de vruchtbaarheid van de aarde te verzekeren – de mannelijke versies van Persephone. Het feest was zo belangrijk voor de Spartanen dat zij een militaire campagne zouden hebben afgebroken om naar huis terug te keren en het te vieren.

Een laatste verhaal over Apollo en Hyacinthus. Hoewel de mythe een lang leven heeft gehad in de beeldende kunst, is zij lang niet zo populair geweest in andere soorten media. De enige uitzondering die ik kon vinden was een opera gecomponeerd door de elfjarige Mozart, getiteld “Apollo et Hyacinthus.” Het libretto voor het stuk was geschreven door een priester, Rufinus Widl, die het verhaal blijkbaar te schandalig vond, want hij verzon een zuster voor Hyacinthus, Melia, om Hyacinthus te vervangen als Apollo’s liefdespartner. In deze versie is de dood van de jongeling tragischer voor de familie dan voor Apollo, en heeft hij alleen invloed op de god omdat het een belemmering vormt om de zuster het hof te maken.

Het mooie van mythen is hoe ze zich kunnen aanpassen, hoezeer ze kunnen worden gevormd en gekneed door elke nieuwe verteller. Maar er is buigen, en dan is er breken. Als je de liefde tussen Apollo en Hyacinthus uit dit verhaal haalt, haal je de ruggengraat uit het verhaal en wordt het onherkenbaar. Er is zeker een mooi verhaal te vertellen over een minnaar die de verwanten van zijn geliefde doodt (zoals Shakespeare wist toen Romeo Tybalt doodde), maar dat is een ander verhaal, niet dit verhaal. Hyacinthus en Apollo (en Zephyrus), doen het goed genoeg op zichzelf.

Dank aan lezer Sam voor de suggestie!