Roemeens (Romȃneşte), ook wel Daco-Romaans, Moldavisch, Roemeens genoemd, is het meest oostelijke lid van de Romaanse tak van de Indo-Europese taalfamilie. Het is de officiële nationale taal van Roemenië, waar het door 19,7 miljoen mensen als eerste taal wordt gesproken (Ethnologue). Roemeens is ook de officiële taal van Moldavië, een voormalige Sovjetrepubliek, waar het soms Moldavisch wordt genoemd. Het wordt in Moldavië door ongeveer 3 miljoen mensen gesproken. In tegenstelling tot het Roemeens van Roemenië, dat met het Latijnse alfabet wordt geschreven, gebruikte de Moldavische variant het cyrillisch totdat dit officieel werd vervangen door het Latijnse alfabet. Het Roemeens heeft een grote diaspora en wordt gesproken in Australië, Azerbeidzjan, Bulgarije, Canada, Kroatië, Tsjechië, Finland, Hongarije, Israël, Kazachstan, Kirgizië, de Russische Federatie, Servië, Zweden, Tadzjikistan, Turkmenistan, Oekraïne, de Verenigde Staten en Oezbekistan. Het totale aantal sprekers wereldwijd wordt geschat op 26,3 miljoen (Ethnologue).
Het Roemeens ontwikkelde zich uit het Vulgair Latijn in de 5e-6e eeuw, toen het grondgebied dat nu Roemenië is, deel uitmaakte van het Romeinse Rijk. In de 7e en 8e eeuw kwamen de Roemenen in contact met hun Slavisch sprekende buren die een grote invloed uitoefenden op hun taal, religie en cultuur. Andere invloeden waren Hongaars, Turks en Grieks.
Status
Roemenië
Roemeens is de wettelijk voorgeschreven nationale taal van Roemenië, waar het door 19,9 miljoen mensen als eerste taal wordt gesproken (Ethnologue). De taal wordt gebruikt in alle aspecten van het privé- en openbare leven. Onderwijs in het Roemeens is mogelijk van het basisonderwijs tot en met het universitair onderwijs.
Moldavië
Roemeens is de officiële taal van Moldavië, een voormalige sovjetrepubliek, waar het Moldavisch wordt genoemd. De taal wordt in Moldavië gesproken door zo’n 2,6 miljoen mensen, die haar in alle aspecten van het privé- en openbare leven gebruiken. In tegenstelling tot het Roemeens van Roemenië, dat altijd met het Latijnse alfabet werd geschreven, gebruikte het Moldavisch het cyrillische alfabet totdat dit officieel werd vervangen door het Latijnse alfabet nadat Moldavië onafhankelijk was geworden van de voormalige Sovjet-Unie.
Dialecten
De volgende dialecten worden door Ethnologue gemeld:
- Banat
- Bayash (dialect gesproken door zigeuners en beïnvloed door Balkan Romani en Hongaars)
- Moldavisch (beïnvloed door Russisch en geschreven met het cyrillisch alfabet)
- Muntenisch (Walachisch)
- Transsylvanisch
Structuur
Klanksysteem
Het klanksysteem van het Roemeens wordt gekenmerkt door een grote inventarisatie van klinkers en tweeklanken, en een relatief eenvoudig systeem van medeklinkers.
Klinkers
Het Roemeens heeft zeven klinkerfonemen, d.w.z, klanken die de betekenis van een woord onderscheiden. Daarnaast kent het een aantal tweeklanken en drieklanken.
|
i
|
ɨ
|
u
|
|
|
e
|
ə
|
o
|
|
|
a
|
- /ɨ/ = e in rozen (deze klinker komt in geen enkele andere Romaanse taal voor, maar komt veel voor in Slavische talen zoals het Russisch)
- /ə/ = a in over
Consonanten
Het Roemeens heeft 22 medeklinker-fonemen, d.e., klanken die een verschil maken in woordbetekenis.
| Stops | stemloos |
p
|
t
|
(k) | ||||
| stemloos |
b
|
d
|
g
|
Fricatieven | stemloos |
f
|
s
|
ʃ
|
.
|
h
|
| gestemd |
v
|
z
|
ʒ
|
Affricaten | stemloos |
ts
|
tʃ
|
|
| stemloos |
dʒ
|
|||||||
| Nasals |
m
|
n
|
||||||
| Lateraal |
l
|
|||||||
|
r
|
||||||||
| Approximants |
w
|
j
|
- /p, t, k/ worden niet geaspireerd, d.w.z.e., ze worden geproduceerd zonder een zuchtje lucht, zoals in het Engels.
- /k/ komt voornamelijk voor in leenwoorden.
- /ʃ/ = sh in shop
- /ʒ/ = s in vision
- /tʃ/ = ch in chat
- /dʒ/ = j in job
- /r/ kan getrild of geflapt worden
Stress
Stress kan op elke lettergreep voorkomen. Door de plaats van de klemtoon te veranderen kan de betekenis van woorden veranderen, bijvoorbeeld módele ‘de fahsions’ en modéle ‘modellen’. In het schrift wordt de klemtoon normaal gesproken niet gemarkeerd, behalve om homografieën van elkaar te onderscheiden.
Grammatica
Het Roemeens heeft meer van de Latijnse grammatica behouden dan andere Romaanse talen, mogelijk door zijn relatieve isolatie op de Balkan van andere Romaanse talen, het bestaan van identieke grammaticale structuren in de Dacische taal die gesproken wordt in het gebied dat nu Roemenië is, en de aanwezigheid van soortgelijke structuren in de naburige talen.
Zelfstandige naamwoorden, bijvoeglijke naamwoorden, lidwoorden en voornaamwoorden
- Inlevende zelfstandige naamwoorden hebben drie grammaticale geslachten: mannelijk, vrouwelijk en onzijdig, bijv. bou ‘os’ (mannelijk), carte ‘boek’ (vrouwelijk), drum ‘weg’ (onzijdig). Het geslacht kan slechts gedeeltelijk worden voorspeld uit de vorm van het zelfstandig naamwoord. Het grammaticale geslacht van levende zelfstandige naamwoorden valt samen met het geslacht, bijv. om ‘man’ (mannelijk), buniča ‘grootmoeder’ (vrouwelijk).
- Er zijn twee getallen: enkelvoud en meervoud. Meervoud wordt gevormd door -i toe te voegen aan mannelijke en -e aan vrouwelijke zelfstandige naamwoorden.
- In tegenstelling tot andere Romaanse talen kent het Roemeens nog vijf naamvallen: nominatief, genitief, datief, accusatief en vocatief. Nominatief/accusatief en genitief/datief hebben dezelfde uitgang. De vocatieve naamval wordt zelden gebruikt.
- Door de invloed van andere Balkantalen, zoals het Albanees en het Grieks, is het Roemeens de enige Romaanse taal die het bepaalde lidwoord aan het einde van een zelfstandig naamwoord toevoegt, bijvoorbeeld frate ‘broer’ – fratele ‘de broer’. Het onbepaalde lidwoord wordt echter voor het zelfstandig naamwoord geplaatst, bijv. un copil ‘een kind’.
- Het bijvoeglijk naamwoord komt overeen met het zelfstandig naamwoord dat het wijzigt wat betreft geslacht, aantal en naamval. Ze volgen dezelfde declinatiepatronen als de zelfstandige naamwoorden.
- Het Roemeens maakt onderscheid tussen tu en voi, de informele en formele tweede persoon voornaamwoorden, bij het aanspreken van personen.
Werkwoorden
- Roemeense werkwoorden zijn het eens met hun onderwerp in persoon (1e, 2e, 3e) en getal (enkelvoud, meervoud). Persoonlijke voornaamwoorden worden meestal weggelaten, bijv. fac ‘(ik) doe.’
- Er zijn drie tot vijf vervoegingen, afhankelijk van de analyse.
- Er zijn drie enkelvoudige tijden: tegenwoordige, verleden en toekomende tijd. Samengestelde tijden worden gevormd met hulpwerkwoorden. De toekomende tijd is perifrastisch en wordt gevormd met de hulpwerkwoorden voleo ‘wensen’ of habeo ‘moeten’.
- Er zijn vijf stemmingen: indicatief, voorwaardelijk, aanvoegend, presumptief, gebiedend. De meeste stemmingen hebben één of twee tijden, terwijl de indicatieve stemming acht tijden heeft.
- Er zijn drie stemmen: actief, passief en reflexief.
Woordvolgorde
De normale woordvolgorde in Roemeense zinnen is Subject-Verb-Object, hoewel variaties mogelijk zijn. Bijvoeglijke naamwoorden volgen normaal gesproken de zelfstandige naamwoorden die ze modificeren, bijvoorbeeld,un student bun ‘een goede student’.
Woordenschat
Zoals in andere Romaanse talen is de Roemeense woordenschat grotendeels van Latijnse oorsprong. Het heeft echter veel Slavische elementen: naar schatting 40% van de Roemeense woordenschat bestaat uit ontleningen aan naburige Slavische talen. In de 19e eeuw is er een vastberaden poging gedaan om het Roemeens te zuiveren van Slavische woorden en ze te vervangen door Romaanse woordenschat. Een groot deel van de “heromschakeling” was te danken aan de opkomst van het Frans als cultureel model. Het Roemeens kent ook veel ontleningen aan het Grieks, Hongaars, Turks, en recentelijk aan het Engels.
Hieronder staan enkele veelvoorkomende uitdrukkingen en woorden in het Roemeens.
| Hallo. | Bună ziua. |
| La revedere. | |
| Vă rog. | |
| Dank u. | Mulțumesc. |
| Vertschuldig. | Scuză-mă. |
| Ja. | Da. |
| Nee. | |
| Man. | Om. |
| Vrouw | Femeie. |
Hieronder staan de cijfers 1-10 in het Roemeens.
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
unu
|
doi
|
trei
|
patru
|
cinci
|
şase
|
şapte
|
opt
|
nouă
|
zece
|
Schrift
De vroegste geschreven tekst in het Roemeens dateert uit 1521. Het werd geschreven met het Oud-Kerkslavische alfabet. Vanaf het eind van de 16e eeuw werd in Transsylvanië een versie van het Latijnse alfabet met Hongaarse spelling gebruikt om Roemeens te schrijven. Aan het eind van de 18e eeuw werd een op het Italiaans gebaseerd spellingsysteem ingevoerd. Een aangepaste versie van het cyrillische alfabet werd gebruikt in de Sovjetrepubliek Moldavië tot 1989, toen het werd vervangen door het Latijnse alfabet dat in Roemenië werd gebruikt. Het cyrillische alfabet paste niet goed bij het Roemeens. Veel Moldaviërs die in de Sovjetperiode zijn opgeleid, gebruiken echter nog steeds het cyrillische alfabet.
Hieronder staat het standaard Roemeense alfabet dat tegenwoordig wordt gebruikt.
|
Latijns alfabet voor Roemeens
|
|||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
A a
|
Ă ă
|
Ȃ ȃ
|
B b
|
C c
|
D d
|
E e
|
F f
|
G g
|
H h
|
I i
|
Ȋ ȋ
|
J j
|
K k
|
L l
|
M m
|
|
N n
|
O o
|
P p
|
Q q
|
R r
|
S s
|
Ş ş
|
T t
|
Ț ț
|
U u
|
V v
|
W w
|
X x
|
Y y
|
Z z
|
|
- ă = /ə/ uitgesproken als a in ongeveer.
- ȃ, ȋ = /ɨ/ geen equivalent in het Engels.
- ş = sh in shop
- ț = ts in cats
- ce, ci = ch in chat
- ge, gi = j in jam
- che, chi = k in keen
- ghe, ghi = g in ganzen
Kijk eens naar artikel 1 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in Roemeens Latijns en Moldavisch cyrillisch schrift.
Declarația universală a drepturilor omului
Articolul 1
Toate ființele umane se nasc libere şi egale ȋn demnitate şi ȋn drepturi. Ele ȋnzestrațe cu rațune şi conştiință şi trebuie să se comporte unele față de altele ȋn spiritul fraternității.
Universele Verklaring van de Rechten van de Mens
Artikel 1
Alle mensen worden vrij geboren en zijn gelijk in waardigheid en rechten. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten en behoren zich jegens elkander in een geest van broederschap te gedragen.
Weet U dat?
Hier zijn twee Roemeense leenwoorden in het Engels:
| Dracula | ‘koning van de vampieren’ uit de roman van Bram Stoker (1897). Het was een bijnaam van prins Vlad van Walachije (geb. 1476). De naam “Dracula” is afkomstig van een geheime broederlijke ridderorde, de Orde van de Draak. De vader van Vlad III werd rond 1431 tot de orde toegelaten. Het woord voor ‘draak’ in het Roemeens is drac en ul is de mannelijke vorm van het bepaalde lidwoord. Vlad III’s vader stond bekend als Vlad Dracul, of ‘Vlad de draak’. Vlad III werd dus Vlad Dracula, of ‘de zoon van de draak’. (Wikipedia). |
| pastrami | via het Jiddisch, van Roemeens pastrama, waarschijnlijk van Turks pastrima, ‘gedroogd vlees’ |