Er was eens een bankier van in de vijftig die 25 jaar lang zeven dagen per week had gewerkt en een zeer welgesteld man was geworden. Toen, op het hoogtepunt van zijn carrière, keek hij om zich heen en realiseerde zich dat hij zijn gezin volledig had verwaarloosd; als gevolg daarvan had zijn familie hem verstoten. De spijt was overweldigend, en kwam elke zondag tot uiting in paniekaanvallen. Zou deze man in staat zijn een uitweg te vinden uit deze wrede plaats die hij voor zichzelf had gecreëerd?
Deze man was een patiënt van de psychoanalyticus David Morgan, van het Instituut voor Psychoanalyse, die hem een aantal jaren heeft geholpen te onderzoeken wat hem ertoe had gedreven zo hard te werken en zijn kinderen te negeren (hij is geanonimiseerd en heeft Morgan toestemming gegeven zijn casus te gebruiken). Het werd duidelijk dat deze behoefte om rijker te worden dan alle anderen wortels had in zijn zeer vroege jeugd, toen hij zag hoe zijn ouders bijna verhongerden tijdens de mijnwerkersstaking van 1980. Onbewust had hij dit herhaald door zijn kinderen te verarmen door er niet voor hen te zijn, waardoor hij op zijn beurt zichzelf verarmde van deze liefdevolle relaties, in zijn pogingen om de traumatische armoede van zijn jeugd te boven te komen.
“Dat gecompliceerde inzicht,” legt Morgan uit, “maakte dingen vrij, door zijn spijt in een generatiecontext te plaatsen, zodat hij zich niet meer zo schuldig hoefde te voelen als hij iets deed, omdat het buiten zijn kennis lag. Het betekent niet dat hij geen echte pijn kan voelen, maar die pijn krijgt een gevoel van geschiedenis.” Dit betekende dat zijn spijt kon worden begrepen en betekenis kon krijgen – en dat veranderde zijn leven.
Regret kan alles verteren, en levens verwoesten. We zien het overal om ons heen, of het nu de man is die zichzelf niet kan vergeven dat hij zijn eerste vriendin heeft bedrogen en die al 30 jaar geen serieuze relatie meer heeft gehad. Of de vrouw die zich zo vastbijt in de wens dat ze een kind had gekregen met haar ex-partner, in plaats van het uit te maken, dat ze geen geluk kan vinden in haar huidige omstandigheden.
Het is niet ongebruikelijk dat patiënten in therapie gaan omdat ze zich geplaagd voelen door spijt en daardoor niet in staat zijn een volwaardig leven te leiden, zegt Morgan, of het nu gaat om affaires, carrièrekeuzes of relaties. Het soort spijt dat mensen naar zijn spreekkamer brengt is “paranoïde en vervolgend. Het is: ‘Oh God, ik ben zo verschrikkelijk, ik ben vreselijk,’ zegt hij. Het is zelfkastijding, en het kan ongelooflijk schadelijk zijn voor onze geestelijke gezondheid. Het is uitputtend, het zuigt alle vreugde en voldoening uit onze dagen en het laat ons vastzitten, altijd achterom kijkend en niet in staat om vooruit te komen in ons leven.
De cognitieve gedragstherapeut Windy Dryden zegt dat, wanneer we gevangen zitten in deze cyclus van spijt, gekenmerkt door starheid en inflexibiliteit, we alleen in staat lijken om onszelf de schuld te geven van wat er is gebeurd, in plaats van ons gedrag in een bredere context te zien en te begrijpen waarom we de weg hebben genomen die we hebben genomen op basis van de informatie die we op dat moment hadden. Onder deze omstandigheden wordt spijt giftig.
Toch, hoe vreemd het ook klinkt, zijn er mensen voor wie dit soort spijt een veilige haven kan worden, omdat het hen kan beschermen tegen de pijn en risico’s van een volwaardig leven. Catriona Wrottesley, psychoanalytisch psychotherapeut voor paren bij Tavistock Relationships in Londen, zegt dat spijt door sommigen kan worden gebruikt als “een verdediging tegen liefhebben”. Ze beschrijft een scenario van verschillende anonieme patiënten: een vrouw, die ik Amy zal noemen, hield na een langdurig huwelijk vast aan haar spijt dat ze te jong was getrouwd en te lang was gebleven, en was vastbesloten de volgende keer geen fouten te maken. Klaar om een nieuwe start te maken, schreef ze zich in op verschillende dating websites, en begon met haar eerste afspraakjes. Hoewel er mannen waren die een tweede afspraakje wilden, legt Wrottesley uit: “Er was altijd iets aan hen waar ze zich onzeker over voelde – iemands verlegenheid, of een blik in zijn ogen. Ze was erg bezig met het krijgen van de juiste relatie, maar onbewust deed ze alles wat ze kon om zichzelf te beschermen tegen het krijgen van een relatie, omdat ze doodsbang was voor een herhaling van de teleurstelling en de pijn die ze al had doorstaan.”
Amy liep het gevaar in een andere val te lopen die Dryden schetst: als je vermijdt iets te doen waar je later spijt van zou kunnen krijgen, zul je je losmaken van relaties, kansen en uiteindelijk van het leven zelf – en de ironie is dat er geen krachtigere bron van spijt is dan dat.
Toen Amy eenmaal een verschuiving kon maken in de richting van zichzelf toestaan om het fout te doen, was ze in staat om verder te gaan dan de eerste date met een man, ook al wist ze niet zeker of hij helemaal geschikt voor haar was – dit was de enige manier waarop ze kon leren kennen welke mannen ze leuk vond en welke niet. We moeten onszelf openstellen voor de mogelijkheid om fouten te maken en daar spijt van te hebben, om van de ervaring te leren.
“Dat is niet gemakkelijk,” zegt Wrottesley, “maar met oefening wordt het wel gemakkelijker, want hoe meer we onszelf kunnen toestaan fouten te maken, als we ervan kunnen leren, hoe minder fouten we maken.” Ze heeft patiënten als Amy langdurige, bevredigende en liefdevolle relaties zien ontwikkelen.
Maar spijt dient niet alleen als een verdediging tegen het risico van liefhebben – het kan een duisterder doel dienen, waardoor mensen zich kunnen verbergen voor de diepere pijn van wroeging. Morgan zegt: “Spijt heeft te maken met inzicht in wat je anderen hebt aangedaan. Dat is het begin van je bewust worden van hoe je je gedraagt en iets anders willen doen. Het is een echte doorbraak in therapie wanneer mensen oprecht berouw beginnen te ervaren over wat ze hebben gedaan. Er begint dan iets authentieks te gebeuren.”
Wat is er nodig om spijt niet langer te gebruiken als een stok om onszelf mee te slaan, maar om wroeging te ervaren als een weg naar een betere toekomst? Dryden gelooft dat er een verschuiving nodig is van een starre mentaliteit gevuld met zekerheden als: “Ik had dit absoluut moeten doen” en: “Ik had dat absoluut niet moeten doen”, wat hij “de vijand van leren” noemt, naar het stellen van de vraag: “Ik vraag me af waarom ik dat niet gedaan heb?” Als je eenmaal in dit flexibelere denkkader zit, stelt hij voor om je voor te stellen dat je met een geliefde praat, of dat nu een kind, vriend of echtgenoot is, en om diezelfde ruimte van acceptatie en mededogen voor jezelf te vinden.
Hij maakt een punt waar ik weken later nog aan terugdenk: “Bij spijt bestaat de neiging om de weg die je niet bent ingeslagen als onvermijdelijk beter te beschouwen dan de weg die je wel bent ingeslagen.” Het kan best zijn dat die andere weg inderdaad beter zou hebben uitgepakt – maar het punt is dat we dat niet zeker kunnen weten. Het is die zekerheid, die omzetting in kennis van wat nooit meer dan een veronderstelling kan zijn, die het kenmerk is van giftige spijt. Het is het vermogen om jezelf te accepteren, om te erkennen dat er een bredere context was voor je daden en om te begrijpen dat je de beslissingen nam die je nam op basis van de waarden en de informatie die je op dat moment had, dat leidt tot wroeging en zelfkennis. Dryden zegt: “Neem het psychologische equivalent van levertraan, dat niet lekker smaakt maar je wel goed doet: accepteer het punt, hoe moeilijk het ook is om te slikken, dat het inderdaad mooi zou zijn geweest als je een andere keuze had gemaakt, maar dat je alleen in die omstandigheden had kunnen handelen zoals je op dat moment deed.”
Voor sommige mensen – en voor sommige spijtgevoelens – kan dit proces volgens Dryden snel gaan: hij is gespecialiseerd in eenmalige sessietherapie, waarbij hij cliënten maar één keer ziet om ze te helpen een specifiek probleem te overwinnen. Voor andere mensen en andere spijtoptanten kan het proces veel langer duren. Carine Minne is een consulent-psychiater in forensische psychotherapie en een psychoanalyticus, werkzaam in de Portman Kliniek, in de Tavistock and Portman NHS Trust en in een hoogbeveiligd ziekenhuis met gestoorde patiënten, van wie sommigen gewelddadige misdaden hebben gepleegd. Een belangrijk deel van haar werk, legt ze uit, bestaat uit het aanpakken van de verwoestende trauma’s uit hun kindertijd, evenals de gruweldaden die ze hebben begaan en die hen in forensische psychotherapie hebben gebracht. Een van de dingen die ik probeer te doen met dit soort patiënten is hen te helpen een bewustzijn te ontwikkelen van wie ze zijn en wat ze hebben gedaan,” zegt ze. “Spijt bestaat in een spectrum” – aan de ene kant is er spijt voor anderen; aan de andere kant is er ‘zelf-spijt’. Dit is waar veel van haar patiënten mee beginnen: sommigen hebben er spijt van dat ze gepakt zijn, velen hebben er spijt van dat ze naar het zwaar beveiligde ziekenhuis zijn overgebracht omdat het beter is om gezien te worden (en zichzelf te zien) als een crimineel dan als geestelijk onwel. Maar de hoop is dat ze in de loop van de lange behandelingsperiode – vijf tot tien jaar of meer voor haar meest gestoorde patiënten – wat van de psychologische schade van verwaarlozing en misbruik in hun vroege leven kan herstellen, en dat hun spijt op anderen kan worden gericht in plaats van op zichzelf.
Dit soort betekenisvolle spijt voor anderen, zegt ze, is “een enorme prestatie, maar het duurt lang voordat de mentale structuur, de steiger van de geest, voldoende stevig is om het te kunnen ervaren.” Als ik vraag hoe dat eruitziet, antwoordt ze: “Ik krijg kippenvel als ik aan die vraag denk, want ik heb mannen gehad die in tranen uitbarstten. Ik herinner me een man, die in jaren van therapie nog nooit had gehuild, die me met waterige ogen aanstaarde en zei: ‘Als ik begin, weet ik dat het nooit meer ophoudt, want er komt een oceaan van tranen aan.'” Wroeging, zegt ze, “is een van de meest verfijnde ervaringen die iemand kan hebben. Daarom ben ik altijd verbaasd als een rechter, aan het eind van een strafproces, tegen een van mijn potentiële patiënten zegt: En wat meer is, u heeft geen berouw getoond! Als die persoon in de beklaagdenbank het vermogen had om wroeging te ervaren – wel, dan zou hij nooit hebben gedaan wat hij heeft gedaan.”
Het is onmogelijk om bij het horen van deze woorden niet het gevaar te beseffen van het gezegde “Geen spijt”. Spijt kunnen voelen – het juiste soort spijt, dat kan worden begrepen, verwerkt en kan leiden tot wroeging en herstel – is het sterkste teken van een zinvol geleefd leven, van een gezonde geest. “Als je geen spijt voelt,” legt Wrottesley uit, “en je hebt geen wroeging, dan kom je in de zeer moeilijke positie terecht dat je zonder inzicht iets destructiefs blijft doen, waardoor je schade toebrengt aan familie en vrienden.” Voor haar kan “spijt, hoewel het erg pijnlijk is, een geschenk zijn. Het kan de deur zijn naar een betere manier van leven, van samenzijn met anderen.”
Dryden is het daarmee eens: “Mensen die zeggen ‘ik heb nergens spijt van’ zijn in mijn ogen ofwel heiligen ofwel dom. Spijt gebaseerd op een flexibele houding is het kenmerk van geestelijke gezondheid. Het is een teken dat je betrokken bent bij het leven.” Zonder spijt kunnen we niet leren van onze fouten, en zijn we gedoemd ze te herhalen, zoals bij Morgan’s bankier. De paniekaanvallen en spijt die hem in therapie brachten, zegt Morgan, “waren een boodschap van zijn ziel die zei dat er iets mis was. Dat was het gezondste deel van hem.” Hij is het bewijs dat, zoals Morgan zegt: “Er is leven na spijt. Men kan herstellen.”
Hoe spijt te hebben
Advies van Catriona Wrottesley, psychoanalytisch psychotherapeut voor paren bij Tavistock Relationships London
Accepteer dat er geen oplossing is voor gevoelens van pijn, verlies en teleurstelling. Ze horen bij het leven, en kunnen worden ervaren en overleefd. Ga met het leven om in al zijn ups en downs.
Bekijk spijt als een kans om dingen de volgende keer anders te doen, in plaats van een signaal dat je het helemaal moet opgeven.
Als je jezelf pijn of schade hebt berokkend, doe dan wat je kunt om de schade te herstellen, in plaats van jezelf de schuld te geven.
Steun vrienden en familie bij emotionele uitdagingen, en sta jezelf toe om ook gesteund te worden.
Laat jezelf toe om “het fout te doen”.
{{topLeft}}
{{{bottomLeft}}
{topRight}}
{{bottomRight}}
{{/goalExceededMarkerPercentage}}
{{/ticker}}
{{heading}}
{#paragraphs}}
{.}}
{{/paragraphs}}{{highlightedText}}
- Deel op Facebook
- Deel op Twitter
- Deel via Email
- Deel op LinkedIn
- Deel op Pinterest
- Deel op WhatsApp
- Deel op Messenger