De interessantste documentaires zijn die, die ons iets over onszelf leren.
Documentaire baanbreker Sheila Nevins, huidig hoofd van MTV Documentary division en voormalig president van HBO Documentary zegt:
“Als je naar de grote documentaires kijkt, richten ze zich op één persoon; het is de worsteling van één persoon. En je zegt: ‘Hé, weet je, ik verschil niet zoveel van die persoon.'”
Naast het creëren van empathie, zorgt een documentaire ook voor bewustwording over belangrijke sociale kwesties. Deze manier van filmen geeft de kijker toegang tot vreemde onderwerpen en exotische omgevingen die anders ontoegankelijk zouden zijn.
Documentaire legt corruptie of onrecht bloot en dient als vehikel voor verandering.
Wanneer je de kracht van een verhaal koppelt aan de werkelijkheid, creëer je een dieper niveau van begrip, een connectie tussen onderwerp en kijker – een documentaire.
De definitie van documentaire
De Wikipedia-definitie van een documentaire film luidt als volgt: een non-fictie speelfilm bedoeld om de werkelijkheid te documenteren, voornamelijk met het oog op instructie, onderwijs of het bijhouden van een historisch verslag.
De Amerikaanse filmcriticus en filmmaker, Pare Lorentz, definieert een documentaire film als een feitelijke film die dramatisch is.
De Schotse documentaire pionier John Grierson, die in 1926 de term documentaire voor het eerst bedacht, definieerde het als “een creatieve behandeling van de actualiteit”. Deze definitie van documentaire staat bijna een eeuw later nog steeds overeind.
Nieuws vertelt ons wat er is gebeurd; kunst verkent wat het betekent om mens te zijn. Documentaire is een soort synergie van nieuws en kunst. Het verheft beide media tot een hogere vorm.
Documentaire en popcultuur
Met de vooruitgang van de technologie en de toegankelijkheid van streamingdiensten als Netflix en Hulu, is documentaire film in het mainstream bewustzijn gekomen als een van de dominante kunstvormen van filmisch vertellen, journalistiek, pleitbezorging en persoonlijke expressie.
In populaire montagesoftware als Apple’s Final Cut Pro, vinden we zelfs specifieke effecten die vernoemd zijn naar populaire documentaire technieken. Het Ken Burns Effect, bijvoorbeeld, is een filter dat beweging toevoegt aan een stilstaand beeld om het documentaire vertelproces te verbeteren.
Wat is een documentaire?
Documentaire varieert van abstract tot verhalend, big-budget of geen budget. Ze verdedigen mensen die niets hebben of laten je binnen in het leven van mensen die alles hebben. Het is het leven over de hele wereld gepresenteerd aan de kijker op een scherm.
Er zijn volgens filmcriticus Bill Nichols zes manieren om een documentaire te produceren: expositorisch, observerend, participerend, reflexief, poëtisch en performatief.
De meeste docs worden niet in één modus gemaakt, maar gebruiken een combinatie van meer dan één stijl.
De 6 modi van documentaire filmmaken
Laten we eens snel kijken naar de zes modi van doc-productie. Voor een meer diepgaande analyse, lees “De zes primaire soorten documentaires.”
Expository docs
Expository mode docs zijn zwaar onderzocht. Soms worden ze ook wel essayfilms genoemd. Ze zijn bedoeld om iets te leren over gebeurtenissen in het verleden, onderwerpen of manieren van leven.
Een voorbeeld hiervan is “The Dust Bowl” van documentairemaker Ken Burns. (Ja, dit is dezelfde man naar wie het Ken Burns-effect is vernoemd.)
Observational docs
Observational mode docs streven naar cinematografisch realisme. De vorm wordt vaak aangeduid als cinema verite. Een eenvoudiger omschrijving zou zijn: de “fly on the wall”-benadering van documentairefilmen.
Dit type documentaire heeft meestal een laag budget, een kleine crew en natuurlijke belichting. De filmmaker volgt het drama terwijl het zich in real time ontvouwt.
Frederick Wiseman is de Godfather van de observerende cinema met zijn documentatie van sociale instellingen en grote sociale vraagstukken. Andere voorbeelden zijn “Don’t Look Back” van DA Pennebaker en “Salesman” van Albert en David Maysles.
Participatory docs
De participatieve modus toont de filmmaker en het onderwerp die actief interacteren in de situatie die wordt gefilmd. De participatieve modus laat vaak het standpunt van de filmmaker zien en geeft een soort sociaal commentaar.
Een aantal doc-filmmakers heeft deze stijl van documentaire storytelling in de eerste persoon populair gemaakt. Onder hen Michael Moore met “Bowling for Columbine”, Nick Broomfield met “Kurt and Courtney” en Morgan Spurlock met de klassieker “Supersize Me”.
De stem van de regisseur vormt vaak de rode draad in het verhaal van de film.
Reflexieve docs
Reflexieve modus docs zijn een soort constructie van de werkelijkheid waarbij het publiek zich vaak kan afvragen of de film wel echt is.
Het duidelijkste en meest opmerkelijke voorbeeld van deze modus is “This is Spinal Tap.” Het is een mockumentary van regisseur Rob Reiner over een fictieve heavy metal band in hun neergang.
Poëtische docs
De poëtische modus wordt ook wel abstract of avant-garde genoemd. De nadruk ligt op vorm boven functie, waarbij de verhaallijn wordt opgeofferd aan een esthetisch aantrekkelijker presentatie.
Performatieve docs
Performatieve modus is wanneer de filmmaker een grotere politieke of historische realiteit weergeeft door middel van zijn eigen POV.
De filmmaker wordt een persoonlijke gids en neemt zijn eigen emotie op als onderdeel van het verhaal.
In de performatieve modus geeft de filmmaker een eerste-persoonsblik op hoe het is om daar te zijn. Een voorbeeld van deze modus is de heftige documentaire “Paris is Burning” van Jenny Livingston. De film beschrijft de New Yorkse dragscene in de jaren tachtig en hoe het was om in die tijd een homoseksuele, transgender minderheid in de samenleving te zijn.
Documentaire film vs narratieve film
Documentaire film en narratieve film kunnen één en dezelfde zijn of onderscheiden worden als twee totaal verschillende kunstvormen. Het is alsof je appels met sinaasappels vergelijkt; het zijn twee verschillende vruchten, onderscheiden door kleur, smaak en textuur, maar uiteindelijk zijn het allebei nog steeds vruchten.
Het grootste verschil tussen de twee vormen is het punt waarop het narratief zich ontwikkelt. Bij een verhalende film komt het verhaal al tijdens het schrijven van het scenario naar voren, nog voordat de productie begint. Bij een documentaire ontstaat het verhaal pas in de montagekamer, lang nadat de productie is begonnen.
Er zijn natuurlijk altijd uitzonderingen op de regel. Zo hebben op geschiedenis gerichte documentaires vaak al een duidelijk script en een duidelijke bedoeling voordat de productie begint. Documentaires over actuele gebeurtenissen hebben die luxe echter niet.
Ook al zijn er verschillen tussen documentaires en verhalende films, de meeste populaire hedendaagse documentaires zijn gebaseerd op een zeer sterke narratieve structuur.
Een Gouden Eeuw in documentaireproductie?
Veel critici stellen dat dit de Gouden Eeuw van de documentaire is, omdat er meer vraag naar is dan ooit. Streamingdiensten betalen miljoenen dollars om documentaireprojecten aan te kopen. Bovendien programmeren steeds meer omroepen documentaires in prime time.
Je zou kunnen aanvoeren dat de sterk verhalende presentaties van doc-films interessanter en relateerbaarder zijn dan de uitgespeelde Hollywood-blockbusters met superhelden.
Een andere reden voor de sterke toename in populariteit zou kunnen zijn dat het publiek hunkert naar authentieke vertellingen. In het tijdperk van filters en nepnieuws kun je de waarheid vinden in documentaires.
Zijn YouTube-video’s en reality-tv hetzelfde?
De meeste documentaires zijn gericht op een sterke verhalende structuur of het vertellen van een op feiten gebaseerd verhaal. Hierdoor is het makkelijk te onderscheiden van de meeste reality-tv of “non-fictie”-televisieprogramma’s waarbij het doel entertainment is.
Met andere woorden, de meeste reality-tv-programmering is gescript. Met andere woorden, de meeste op reality gebaseerde televisieprogramma’s zijn gescript, terwijl documentaires over het algemeen niet gescript zijn.
Sommige Youtube-video’s kunnen als documentaires worden beschouwd als ze gebeurtenissen of acties vastleggen die op de werkelijkheid zijn gebaseerd. YouTube-video’s kunnen ook informatief of verhalend van aard zijn. De kwestie is echter gecompliceerd. Youtube-video’s worden om allerlei redenen gemaakt en kunnen zowel fictieve als actuele verhalen bevatten.
Het is moeilijk om documentaire, narratieve en Youtube-films van elkaar te onderscheiden. Ze kunnen allemaal onder één paraplu vallen of een combinatie zijn van meer dan één genre of modus.
Om in documentaire te werken
Als iemand die vier documentaire speelfilms heeft geproduceerd, youtube video’s en verhalende films heeft geproduceerd, denk ik dat Steven Bognar het het beste beschreef in de acceptatiespeech die hij gaf op het 2019 Full Frame Documentary Film Festival.
Op het festival ontvingen Bognar en filmmakende partner Julia Reichert de prestigieuze Tribute Award.
Bognars dankwoord beschreef hoe het is om in documentaire te werken:
“Werken in documentaire is een gebrek aan vertrouwen voelen in je capaciteiten, een gevoel van onzekerheid of je wel weet wat je doet, een gevoel van twijfel of je wel een waardige film maakt, een schuldgevoel dat mensen, goede mensen, je hebben vertrouwd om hun verhaal te vertellen, een gevoel dat je het feestje bent binnengeslopen en dat er vrij snel iemand naar je toe zal komen en zal zeggen: ‘Hé, wat doe jij hier?
Bij het werken in een documentaire voel je je voortdurend bezorgd over de momenten die je mist, die je nu zou moeten filmen, over de vragen die je bent vergeten te stellen, over het camerastandpunt en de shots waar je niet aan hebt gedacht, over het luide koelkastgezoem dat je niet eens hebt opgemerkt, over de reservebatterijen die je bent vergeten, over het domme ding dat je hebt gezegd tegen de belangrijkste persoon die je volgt.
Werken in een documentaire is scènes uit je film knippen waar je zo dol op bent, mensen uit je film knippen waar je dol op bent, en elke montage die je maakt weken, maanden of jaren later nog eens overdenken.
Documentaire maken is twee jaar, of vier, of zeven, of negen jaar aan één film werken, met het stiekeme gevoel dat het een betere film zou zijn geweest als je hem drie jaar eerder had afgemaakt, en met de illusoire hoop dat je er over acht maanden wel uit zult komen en hem af zult krijgen.
Bij het werken aan een documentaire vraag je je af of een financier in jouw ruwe montage zal zien wat jij in het idee zag.
Zal een programmamaker het verhaal dat jij hebt geconstrueerd, voelen zoals jij het voelde toen je het beleefde? Om je af te vragen, zal iemand deze film ooit leuk vinden? Zal iemand deze film zelfs ooit zien?
En toch, zijn we niet zo ongelooflijk gelukkig om in documentaire te werken?”
Bognar en Reichart wonnen dit jaar de Oscar voor “Beste Documentaire” voor hun film “American Factory” uit 2019. “American Factory” is een geweldig voorbeeld van documentaire in zijn puurste vorm en ik raad het ten zeerste aan!
Woorden van Werner Herzog
En tot slot, wat zou een artikel over documentaire zijn zonder een spreuk van de documentariër en legendarische filmmaker Werner Herzog. Hij zei:
“Wen er maar aan dat de beer achter je loopt.”
Als je documentairemaker bent of er ooit een wilt worden, zal dit citaat je veel duidelijk maken!
Als je een fan bent van documentaires, kijk dan eens naar Herzogs klassieke doc “Grizzly Man” uit 2005. Het gaat over het leven en de dood van grizzlybeer-activist Timothy Treadwell. Het is gewoon onvergetelijk!
