Wat maakt Spartaanse vrouwen zo anders dan andere vrouwen uit de Oudheid?

In Sparta deed het individu er niet toe. Alles was gericht op het behoud en de voortdurende versterking van de staat. Ze bouwden geen muren omdat ze elke invasie verwelkomden. Zij staken geen nachtvuren aan om verborgen te blijven in het donker. Ze spraken met zo weinig woorden, zo duidelijk en direct dat ze het bijvoeglijk naamwoord ‘laconiek’ kregen, dat is afgeleid van de Spartaanse provincie Laconia. Hoewel velen zich de Spartanen zullen herinneren als onverzettelijke onbaatzuchtige strijders voor de wil van hun staat, zullen ze altijd intrigerend blijven door de manier waarop ze hun vrouwen behandelden. Als gelijken in onderwijs en intellectuele discussie. Spartaanse mannen die stierven in de strijd, en Spartaanse vrouwen die stierven in de arbeid, werden geëerd en herdacht met hun namen gegraveerd op grafstenen in de buurt van hun stad.

Waarom zou een extreem totalitair regime, zoals de Spartaanse staat, dan zo onderdrukkend zijn in zoveel aspecten van individualiteit, maar zo progressief in het schenken van vrijheid en onderwijs aan Spartaanse vrouwen?

Geschoold en snel van begrip

De meeste informatie over Spartaanse vrouwen is te vinden via oude geleerden en dichters die dateren uit de Archaïsche periode (achtste eeuw v.Chr.) tot de klassieke periode (vijfde tot vierde eeuw v.Chr.) van de antieke wereld. De oude Griekse vrouwen leidden een leven van ontberingen en slavernij. De vrouwen van Sparta vormden daarentegen een uitzondering. In tegenstelling tot de Atheense vrouwen, die weinig rechten hadden en volledig door hun echtgenoten werden overheerst, werden de Spartaanse vrouwen door de staat gecontroleerd en opgevoed. Terwijl andere Griekse vrouwen gebonden waren aan het huishouden, werd van Spartaanse vrouwen verwacht dat zij sportten en zo fit mogelijk waren. Een andere vrijheid die de Spartaanse vrouwen werd geboden was een opleiding.

Afbeelding van Spartaanse vrouwen die vrij buiten spelen met de vrouw op de voorgrond die een instrument vasthoudt waaruit haar belangstelling voor muziek en kunst blijkt. Dit kan anders zijn geweest voor hun Griekse tegenhangers. (Jean-Baptiste Camille Corot / Publiek domein )

Volgens Sarah J. Pomeroy “werden meisjes onderverdeeld in de categorieën kinderen, jonge meisjes, dienstmeisjes die de puberteit hadden bereikt, en getrouwde vrouwen. Haardracht onderscheidde dienstmeisjes van pas getrouwde vrouwen, de laatsten droegen hun haar kort.” Sommige Spartaanse vrouwen wisten echter hoe ze moesten weven; de Spartaanse textielindustrie werd voornamelijk door helotslaven en -dienaressen gemaakt, waardoor Spartaanse vrouwen en mannen vrij waren om zich volledig aan het dienen van de staat te wijden. Voor de mannen was dit de dienst in het leger, terwijl dit voor de Spartaanse vrouwen bestond uit het lichamelijk fit blijven en het baren van gezonde kinderen.

Zoals eerder gezegd, was het gevoel voor het individu ondergeschikt aan dat van de Spartaanse staat. Het gebrek aan individualisme gaf de Spartaanse vrouwen echter ook de vrijheid om iets meer gelijk te zijn aan de mannen dan hun Griekse tegenhangers. De rol van de Spartaanse vrouwen was om gezond en fit te zijn, en klaar om actieve kinderen voor Sparta te baren. Een ander aspect van het waarborgen van de gezondheid van hun kinderen was het aanmoedigen van Spartaanse vrouwen in mentale en intellectuele discussies over staatspolitiek, wetten, lezen, schrijven, en mythologie. Er werd van een Spartaanse vrouw verwacht dat zij haar intellectuele bekwaamheid en kennis afzette tegen elke man die haar uitdaagde.

Spartaanse vrouwen sportten en namen deel aan voetwedstrijden naast de Spartaanse mannen. Hoewel de vrouwen nooit deel mochten nemen aan de agoge, de Spartaanse militaire schoolopleiding, waar alle jongens op 7-jarige leeftijd aan moesten deelnemen, kregen Spartaanse vrouwen toch een door de staat goedgekeurde formele opleiding. Volgens de door Lamblichos opgesomde Pythagoreeërs waren “Spartaanse vrouwen wellicht zeer geletterd”. Er is echter discussie over de vraag of onderwijs alleen werd gegeven aan vrouwen van de Spartaanse elite of dat het werd toegestaan aan alle klassen van Spartaanse vrouwen. Het was duidelijk dat Spartaanse vrouwen in staat waren te lezen en te schrijven, en dat zij gesprekken mochten voeren met mannen.

Spartaanse vrouwen waren ook berucht om het intimideren van Atheense Griekse mannen met hun scherpe geest en uitgesproken meningen over staatswetten die niet strookten met Sparta.

De moed van de vrouwen van Sparta. (Jean-Jacques-François Le Barbier / Publiek domein )

De moeders van de Spartaanse vrouwen zouden in de eerste plaats thuis worden opgevoed. Zowel vrouwen als mannen werden dan geëxamineerd tijdens festival races en ceremonies om de competitiviteit binnen de jeugd te bevorderen. Het onderwijs aan vrouwen om te kunnen lezen en schrijven bleek echter ernstig op de helling te zijn gezet, waardoor het in de loop van de Spartaanse geschiedenis moest worden stopgezet en vervolgens weer hervat.

Spartaanse vrouwen waren fit en vrij

Het was gebruikelijk voor de oude Griekse vrouwen om korsetten te dragen, borstondersteunende banden die veel leken op de hedendaagse beha. Ze droegen ook gordels om een vrouwelijk aspect te behouden en om hun gewaden te ondersteunen. De meeste Griekse vrouwen in de oudheid droegen jurken die vaak gemaakt waren van de ingewikkelde stoffen die zij zelf hadden gemaakt. Het werd als taboe en lelijk beschouwd om Griekse vrouwen naakt te zien of enig teken van hun figuur te laten zien.

Hoewel dit niet het geval was voor de afbeelding van Spartaanse vrouwen. Volgens Hans Licht, auteur van Sexual life of Ancient Greece , toonden afbeeldingen van Spartaanse vrouwen op antieke vazen dat zij meestal naakt waren, met uitzondering van een korte Chiton (korte jurk), die een split aan de zijkant bevatte waardoor veel van hun benen zichtbaar werden. Dit was zo duidelijk en zo verschillend van Athene dat “…Spartaanse meisjes belachelijk werden gemaakt. Vandaar dat ze ‘dijenkletsers’ werden genoemd…” Spartaanse vrouwen waren bijna geheel naakt, ware het niet dat zij een chiton droegen. Door de rigoureuze hoeveelheden lichaamsbeweging, wordt het heel duidelijk waarom dit zo is.

Standbeeld van een vrouw die een kort chiton draagt, om te laten zien hoe Spartaanse vrouwen eruit gezien kunnen hebben. ( Carole Raddato / CC BY-SA 2.0)

Zoals Licht de werken van Lycurgus interpreteerde, werden Spartaanse vrouwen zo goed en zo kwaad als het ging aangespoord om te rennen, te leren worstelen, discuswerpen en speerwerpen. De psychologie van de totalitaire Spartaanse staat was dat gezonde vrouwen die net zo fit waren als mannen in staat zouden zijn om gezonde kinderen te baren. In tegenstelling tot de Spartaanse mannen kregen de vrouwen meer voedsel en voorzieningen om ervoor te zorgen dat de Spartaanse vrouwen over de beste voeding beschikten om dit feit te garanderen.

Spartaanse vrouwen en mannen waren gemaakt om bijna naakt rond te lopen, in staat om te vechten, en open voor zowel mannen als vrouwen om te dansen en te socialiseren alleen tijdens de tijden van festivals. Feit blijft echter dat de beperkte momenten van vrijheid die de vrouwen deelden vaak werden overschaduwd door de onderdrukkende draconische wetten die daarop volgden. Mannen leefden nog steeds gescheiden van de vrouwen in barakken tot hun dertigjarige diensttijd voorbij was. Zowel mannen als vrouwen moesten nog steeds in het geheim samenkomen om te copuleren en te genieten van hun tijd als man en vrouw, of anders belachelijk worden gemaakt en zwaar worden gestraft.

Jonge Spartaanse vrouwen en mannen oefenen naast elkaar. (Edgar Degas / Publiek domein)

Spartaans huwelijk, seks en geboorte

Huwelijken waren gedurende het grootste deel van de geschiedenis vooral contractueel van aard. Het huwelijk tussen een Spartaanse man en vrouw was niet anders. Echter, de Spartanen hadden bepaalde aspecten die uniek waren voor hun eigen cultuur. De gemiddelde leeftijd voor een Spartaanse vrouw om te trouwen was 18 jaar, gewoonlijk met een 30-jarige Spartaanse man. Hoewel dit een groot leeftijdsverschil lijkt te zijn, was dit heel anders dan in Athene. In Athene werd de gemiddelde vrouw op haar 14e uitgehuwelijkt aan een man die ver in de 30 was. Pomeroy merkt ook op dat Spartaanse mannen die niet tegen hun dertigste konden trouwen, zwaar werden gestraft omdat ze nutteloos waren voor de samenleving.

Door de dertigjarige verbintenis die mannelijke Spartaanse burgers aangingen, waren de huwelijken toen kort, en pas getrouwde paren waren nog steeds gescheiden, behalve in bepaalde perioden van het jaar waarin zij samen konden zijn. Sarah J. Pomeroy, de auteur van Ancient Greece , vermeldde dat in het werk van Plutarch werd opgemerkt dat “Spartaanse mannen terughoudend waren om te trouwen, ongeacht het feit dat de Spartaanse staat stimulansen gaf voor het huwelijk en de voortplanting.” Een andere mogelijke reden voor deze terughoudendheid was het feit dat de Spartaanse pasgetrouwde mannen vanaf hun zevende levensjaar tot aan het einde van hun militaire dienst gescheiden en geïsoleerd werden in groepen van hetzelfde geslacht, waardoor zij niet goed wisten hoe zij met leden van het andere geslacht moesten omgaan.

De culturele Spartaanse huwelijksgebruiken werden vaak willekeurig gekozen, waarbij mannen en vrouwen alleen in een donkere kamer werden gelaten. De huwelijksproeven werden geheim gehouden, en als de copulatie onvruchtbaar bleek voor de bruiden, werden de paren opnieuw ingedeeld met andere partners. Als het huwelijk succesvol was, was het de gewoonte dat de bruid haar haar kort knipte en zich kleedde in een Spartaanse mannen tuniek. Gedurende enkele dagen verliet de bruidegom stiekem zijn barak om intiem te zijn met zijn pasgetrouwde vrouw en trok zich dan terug voordat iemand erachter zou komen. Als hij betrapt werd, werd hij gestraft voor het verlaten van de kazerne.

Ook volgens Hans Licht, auteur van Sexual Practices of Greece , Licht’s aantekeningen bij Plutarch’s vertalingen stelden dat “…Zulke ontmoetingen dienden niet alleen om hen nauwkeurig, terughoudend en gematigd te maken, maar bevorderden ook de geboorte van kinderen en zorgden ervoor dat zij zich met steeds verser hart omhelsden, zodat zij, in plaats van verzadigd of verzwakt te raken door te frequent genot, het achterlieten omdat het provocerend was en de wederzijdse liefde en neigingen aanwakkerde.”

Hoewel bizar naar de maatstaven van de moderne tijd, evenals voor de regels van Athene, was deze methode enigszins succesvol om de bevolking op peil te houden en de emotionele binding aan familieleden tot een minimum te beperken. De Spartanen waren een krijgerscultuur die zwakte haatte en zowel op persoonlijk als sociaal gebied hun best deden om zich van alle kwetsbaarheid te ontdoen. Dit was niet beperkt tot het huwelijk en intieme liefde.

Afbeelding van een Spartaanse krijger voor de strijd in de ondergaande zon. (Mohamed Hassan / Publiek domein )

Spartaanse vrouwen bezaten land

De rol van het Spartaanse landbezit is historisch omstreden vanwege de mate van controle die de Spartaanse burgers over hun land hadden. Veel geleerden zoals Stephan Hodskin onderzochten het werk van Plutarch Lykourgos, waarin hij verklaarde dat het “…medeburgers om één perceel van hun grondgebied te maken en het te verdelen een nieuwe, en met elkaar te leven op basis van volledige uniformiteit en gelijkheid in hun middelen van bestaan…” Hodskin verkent echter ook de andere kant, waar erfopvolging van land via de mannelijke lijn ook een mogelijkheid kan zijn geweest. Hoe het ook zij, wanneer mannen in oorlog waren en er geen mannelijke erfgenamen waren, werden de Spartaanse vrouwen houders van een deel van het bezit totdat zij opnieuw getrouwd waren of een mannelijke erfgenaam hadden gebaard.

De problemen met de erfenis kunnen ook worden aangehaald en zelfs in twijfel getrokken door het werk van Aristoteles in de vierde eeuw voor Christus, die de mislukkingen van Griekenland wijt aan de immense rechten, rijkdom en invloed die Spartaanse vrouwen hadden op de staat, het bezit en de regering.

Zoals Pomeroy in haar beoordeling van Aristoteles uiteenzet, “…leidden de vrijheid die de Spartanen hadden om hun land naar eigen goeddunken na te laten, en de omvang van de schenkingen ertoe dat twee vijfde van het land in zijn eigen tijd in handen van vrouwen was gevallen . Toch lijkt het zo te zijn dat Spartaanse dochters als bruidsschat de helft van het contrast ontvingen, vergeleken met de eenzesde die Atheense dochters erfden….”

Of de staat nu wel of niet volledig eigenaar was van het land, wat het meest duidelijk was, was dat Spartaanse vrouwen de heersers van het huishouden waren, vanwege de manier waarop de Spartaanse cultuur was opgezet. Mannen brachten het grootste deel van hun leven door in de agoge, daarna in de kazerne, en daarna in de oorlog. Als ze geluk hadden en lang genoeg leefden om op hun veertigste met pensioen te kunnen gaan, keerden ze terug naar het huis, dat werd bestuurd door hun vrouw of overlevende familieleden.

Afbeelding van Spartaanse vrouw die een van haar zonen een schild geeft voordat hij ten strijde trekt, terwijl ze voor haar andere kinderen zorgt. (Daderot / Publiek domein )

De rol van de Spartaanse mannen was om in het leger te dienen; de rol van de Spartaanse vrouwen was om gezond te blijven en overvloedig nageslacht te produceren. Deze ene zielsverantwoordelijkheid zette de Spartaanse vrouwen boven de typische arbeid die andere vrouwen in Griekenland moesten verrichten, zoals deelnemen aan de oprichting van de textielindustrie. De meeste Spartaanse vrouwen zaaiden geen kleding, maar zorgden ervoor dat zij hun helote dienaressen en slavinnen aanstuurden om textiel- en lakenwaren te produceren voor het huishouden en de markt. Zij namen ook de rol van opperste bestuurders van hun huizen op zich. Aangezien de meeste getrouwde Spartaanse vrouwen meestal alleen waren, terwijl alle mannen ofwel in opleiding, in kazernes of weg in oorlog waren, kregen de Spartaanse vrouwen de mogelijkheid om een inkomen te verwerven in de vorm van openbaar en door de staat gesanctioneerd land en bezit. In het bijzonder om de toewijzing van land te beheren en een percentage van de landbouwopbrengst te verdienen door middel van bedienden en slaven.

n de loop der tijd, tot aan de Hellenistische periode, waren veel Spartaanse vrouwen in staat veel rijkdom te vergaren door hun vermogen om het land en de eigendommen te beheren die hun waren toegekend. Het gebruik van munten werd echter door de regering verboden uit vrees dat het de afgodendienst zou bevorderen onder de individuen die hun aandacht meer op zichzelf dan op de staat zouden richten. Hoe dan ook, het gebruik en de verwerving van land was een vorm van rijkdom die door de Spartanen werd goedgekeurd.

• Hoe het Spartaanse arsenaal hen tot de dodelijkste krijgers van de Oude Wereld maakte
• De Helots: Slavenkrijgers van het oude Sparta
• Hoe deed ze het? Cynisca, een Spartaanse prinses die de Olympische Spelen won

Mannen, vrouwen en kinderen in Sparta werd geleerd dat hun eerste plicht het dienen van hun staat was. De Spartaanse vrouw vond het de grootste eer dat haar zonen of echtgenoot stierven in de strijd voor hun staat. (Deze afbeelding is bijgesneden) (Patrick Gray / CC BY 2.0 )

Wanneer het allemaal veranderde – De hellenistische schuld van Spartaanse vrouwen

Het is ironisch om te denken dat een stadstaat die gewijd was aan de uitroeiing van individualiteit, een staat zou zijn die gelijkheid en vrijheid voor hun vrouwen bevorderden. Dat veranderde echter al snel.

Hoewel vrouwen in hoog aanzien stonden en streng waren in het besturen van huishoudens en het vergaren van landrijkdom, werden de opvattingen over vrouwen veel cynischer, vooral toen de mannelijke bevolking begon af te nemen. Dit was te wijten aan het tragische verlies dat Sparta had geleden bij Leuctra in 371 v.C., gevolgd door verscheidene opstanden van heloten. Door de verzwakking van de staat als gevolg van deze belangrijke oorlogen en opstanden, leed de mannelijke bevolking enorm. Maar in plaats van de oorlogen en het beleid van Sparta, die tot deze rampen leidden, de schuld te geven, begonnen veel Spartanen vrouwen de schuld te geven van het falen van Sparta.

Net als bij de kwestie van vrouwen die eigendom bezaten, bekritiseerde Aristoteles ook het hebben van onderwijs en macht door vrouwen net zo hard. Aristoteles verweet de Spartaanse vrouwen dat zij de enige reden waren voor de tekortkomingen van de Spartaanse beschaving door hun vrijheid, energie, opleiding en prestige. Hoewel Aristoteles hartstochtelijk en hard in zijn oordeel was, zou zijn overtuiging wel eens van grote invloed kunnen zijn geweest. Tegen de tijd dat de Hellenistische Periode was begonnen, was het Spartaanse vrouwen verboden om onderwijs te volgen. In latere jaren streden Spartaanse koningen, zoals Cleomenes III, voor het herstel van het recht op onderwijs voor vrouwen, maar dit werd pas in de Romeinse tijd weer uit de gratie gehaald.

Top afbeelding: Spartaanse vrouw op de voorgrond met haar strijdende echtgenoot op de achtergrond. Bron: serhiibobyk / Adobe stock

By B.B. Wagner