The Antarctic: A Very Short Introduction
Door Klaus Dodds
Laten we beginnen met een paar saillante feiten:
feit 1: Antarctica is niet het noordpoolgebied, hoe vaak speelgoedfabrikanten en televisieprogramma’s ook routinematig de geografische verspreiding van ijsberen en pinguïns door elkaar halen. Pinguïns zijn te vinden op Antarctica.
feit 2: Antarctica bestaat uit een groot poolcontinent omringd door oceaan. De Noordpool is een oceaan omringd door continenten en eilanden.
Fact 3: Antarctica is kouder, droger, winderiger en hoger dan de Noordpool.
Fact 4: Antarctica heeft geen inheemse menselijke bevolking.
feit 5: Antarctica is afgelegen en ver verwijderd van bevolkingscentra.
Maar waarom is Antarctica van belang? En waarom zouden we ons moeten interesseren voor deze schijnbaar afgelegen en onbevolkte ruimte? Zijn er op Antarctica enorme en grotendeels onaangeboorde hulpbronnen te vinden? Zullen landen en andere belanghebbenden ooit oorlog voeren over hun ‘rechten’ op grondgebied en hulpbronnen? Het klinkt misschien gek, maar Antarctica is verwikkeld in de politiek van nationalisme en nationale trots. Je hoeft maar op een kaart van Antarctica te kijken en de plaatsnamen te lezen.
Dit soort vragen werd routinematig gesteld in de jaren veertig en vijftig van de vorige eeuw, toen nog onduidelijk was wat voor toekomst Antarctica in het verschiet lag. In die tijd waren er zeven landen (Argentinië, Australië, Chili, Frankrijk, Nieuw-Zeeland, Noorwegen en het Verenigd Koninkrijk) die vonden dat ze soevereine rechten hadden op Antarctica. Helaas voor deze specifieke G7 verwierpen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie deze aanspraken en behielden zij zich het recht voor om aanspraak te maken op het uitgestrekte en slecht in kaart gebrachte poolcontinent.
Toen de Koude Oorlog de Arctische regio in zijn greep hield, was de kans groot dat de concurrentie tussen de supermachten zich zuidwaarts zou verplaatsen. En dat gebeurde ook. In de vorm van wetenschap en wetenschappelijke inspanning in plaats van militaire stellingname en oorlogsspelletjes. Wetenschap, tijdens het Internationaal Geofysisch Jaar (1957-1959), was het mechanisme waardoor de rivaliteit opbloeide. Uit vrees voor het ergste kwamen 12 landen een Antarcticaverdrag overeen om het gedrag te helpen reguleren.
In de volgende vijf decennia is de belangstelling voor Antarctica gestaag gegroeid, geïnspireerd door wetenschappelijke, hulpbronnen- en strategische drijfveren. Wetenschap blijft de belangrijkste activiteit en een groeiend aantal landen investeert in nationale en multinationale programma’s om meer inzicht te krijgen in de situatie onder en boven het oppervlak van het polaire continent. De exploitatie van hulpbronnen, met name via visserij en de controversiële walvisvangst, is van cruciaal belang voor het beheer van de Zuidelijke Oceaan. Ondanks inspanningen om ervoor te zorgen dat territoriale aanspraken geen voorwerp van geschil worden, gedragen alle claimende staten, waaronder het Verenigd Koninkrijk, zich strategisch alsof ze soeverein aanwezig zijn op Antarctica.
De manier waarop Antarctica wordt beheerd, is controversieel. Voor niet-gouvernementele organisaties blijven er klachten dat de dominante mogendheden de visserij en een groeiende toeristische sector onvoldoende reguleren. Commercialisering wordt verweten het wetenschappelijke ethos van het Antarcticaverdrag te corrumperen. Opkomende machten zoals India en China zijn nu zichtbaarder op het ijs en in de corridors van de polaire macht. Hun aanwezigheid zou de gevestigde Antarctische mogendheden, zoals Australië, dat een grote aanspraak op Antarctica blijft maken, in beroering brengen. India en China hebben de ‘regels van het spel’ begrepen en hebben onderzoeksstations gebouwd en wetenschappelijke primeurs ondernomen, zoals het oprichten van bases op meer afgelegen plaatsen van het poolcontinent.
Deze tendens om de nadruk te leggen op het idee van prestaties herinnert ons eraan dat Antarctica een zeer gendergevoelige plek is geweest. Al sinds het Edwardiaanse tijdperk was dit een plek waar mannen zich konden meten met de natuur. Scott en zijn groep stierven weliswaar bij hun terugkeer van de Zuidpool in 1912, maar ze deden dat op heldhaftige wijze. Vrouwen waren nergens te bekennen. Of als ze er al waren dan was het eerder op een kaart. De exploratie en wetenschappelijke studie van Antarctica was grotendeels een mannenwereld. Dat is nu veranderd, maar die genderspecifieke erfenis blijft. Antarctica trekt nog steeds mannen aan die staan te popelen om hun uitrusting te tonen en te studeren, uit te buiten en te spelen.
Moeten we ons zorgen maken over Antarctica? Er heeft een enorme culturele verschuiving plaatsgevonden in de manier waarop we met dit gebied omgaan. In de negentiende eeuw was het heel gewoon om verhalen te lezen over hoe het poolgebied ontzag en angst inboezemde. Het ijs moest worden gevreesd, en er was geen tekort aan ontdekkingsreizigers en romanschrijvers die zo’n verontrustende visie op het gebied in stand hielden. Maar nu is het het ijs dat ons bang moet maken. IJs, sneeuw en kou vormen de nieuwe frontlinie van de menselijke bezorgdheid over een veranderende wereld.
Wetenschappers en beleidsmakers spreken steeds vaker over Antarctica als iets dat niet langer afgelegen is. Antarctica is verbonden met de planeet Aarde, en hedendaags onderzoek erkent dat een groot deel van het wereldklimaat verbonden is met het zuidelijke continent en de omliggende Zuidelijke Oceaan. En vice versa. Wat nog moet worden begrepen, is hoe de stijgende temperaturen, en die stijging is niet overal op Antarctica gelijk, uiteenlopende gevolgen hebben voor de stabiliteit van de ijskap en de biodiversiteit.
Wat te doen? Het bestuur van Antarctica is veel ingewikkelder dan het in de jaren vijftig was. Aan het eind van de jaren vijftig werd het Antarcticaverdrag nauwelijks gehinderd door andere internationale juridische verwikkelingen. Dat is nu niet meer het geval. Antarctica is verstrikt geraakt in een complexe mix van juridische regimes die betrekking hebben op het land en het mariene milieu. Antarctica is in dat opzicht niet langer uitzonderlijk, en dat stoort de claimende staten en zelfs niet-claimanten zoals de Verenigde Staten.
Het goede nieuws is dat alle partijen die op Antarctica werken, aanvaarden dat er geen minerale exploitatie mag plaatsvinden. Dit verbod geldt al minstens drie decennia. Er zijn geen aanwijzingen dat er binnenkort mijnbouw zal plaatsvinden. Het Noordpoolgebied ligt wat dat betreft in de frontlinie.
Het slechte nieuws is tweeledig. Wetenschappers vrezen dat de Antarctische ijskap wordt gedestabiliseerd door de aanhoudende klimaatverandering. Dit zal gevolgen hebben voor de regio en de rest van de wereld. En de politieke samenwerking kan worden ondermijnd als staten en andere belanghebbenden geld blijven verdienen aan activiteiten op Antarctica. Niemand is het eens over de vraag “wie is de eigenaar van Antarctica? En dat zal deze eeuw zo blijven.
Klaus Dodds is hoogleraar geopolitiek aan Royal Holloway, University of London. Hij is auteur van een aantal boeken, waaronder Geopolitics: A Very Short Introduction (2007) en The Antarctic: A Very Short Introduction (2012).
Aanmelden voor het OUPblog kan via e-mail of RSS.
Schrijf je in voor alleen VSI-artikelen op het OUPblog via e-mail of RSS.
Bekijk meer over dit boek op de 
Adelie pinguïn op Paulet Island, Antarctica. Foto door nailzchap, .
Antarctica kaart. Foto door 1905HKN, .