Wat is actinomycose?
Actinomycose is een chronische of langzaam progressieve infectie die wordt veroorzaakt door verschillende bacteriesoorten van het genus Actinomyces, meestal Actinomyces israelii. Actinomyces zijn normale bewoners van de mond, het maagdarmkanaal en de vrouwelijke geslachtsorganen, en veroorzaken geen infectie tenzij er een breuk in de huid of het slijmvlies ontstaat. Actinomyces lijken ook de aanwezigheid van andere begeleidende bacteriën nodig te hebben om ziekte te veroorzaken.
De ziekte wordt gekenmerkt door de vorming van een abces en drainerende sinuskanalen (kleine tunnels die uitkomen op het oppervlak van de huid of de slijmvliezen en pus afvoeren). De uittredende etter bevat gele korrels die zwavelkorrels worden genoemd. Deze worden zo genoemd naar de kleur van de korrels, niet naar hun inhoud.
Actinomycose moet worden onderscheiden van actinomycetoma, dat een chronische infectie van de huid en het onderhuidse weefsel is, waarbij meestal de voet betrokken is (zie mycetoma). Actinomycetoma wordt veroorzaakt door verschillende soorten Actinomyces die in tropische gebieden in de bodem en plantaardig materiaal voorkomen.
Wie loopt het risico op actinomycose?
Actinomycose is relatief zeldzaam, maar de volgende factoren verhogen het risico op infectie:
- Slechte mondhygiëne gevolgd door tandheelkundige chirurgie of trauma
- Impacte immuniteit bv. immunosuppressieve medicatie of chronische aandoeningen zoals diabetes mellitus
- Malnutritie
- Verblijf in tropische landen
Wat zijn de klinische kenmerken van actinomycose?
Cervicofaciale actinomycose
Cervicofaciale (hals en hoofd) actinomycose is de meest voorkomende vorm van infectie, goed voor 50-70% van de gevallen. Tandheelkundige chirurgie, trauma van mond of gezicht, of lokale weefselschade door kanker of bestralingstherapie gaan vaak vooraf aan de infectie. De infectie begint meestal met een langzaam progressieve, niet-pijnlijke, harde knobbel in de wang of rond de kaak. Dit ontwikkelt zich tot abcessen en drainerende sinuskanalen. De omliggende weefsels raken gezwollen. Koorts en andere symptomen van systemische infectie zijn soms aanwezig. Actinomycose rond de kaak kan trismus (langdurige spasmen van de kaakspieren) veroorzaken.
Lymfeklieren zijn meestal niet vergroot en er is meestal weinig pijn, tenzij aangrenzende structuren worden samengedrukt. De infectie verspreidt zich langzaam naar omliggende weefsels en organen zoals de hoofdhuid, ogen, oren, tong, larynx en trachea. Invasie van aangrenzend bot komt af en toe voor. De infectie kan zich verspreiden naar de hersenvliezen (de vliezen die de hersenen en het ruggenmerg omgeven), waardoor hersenvliesontsteking ontstaat.
Abdominale actinomycose
Abdominale ziekte (10-20% van de gevallen) volgt meestal op een breuk in het maagdarmslijmvlies, bijvoorbeeld na een operatie, appendicitis, diverticulitis, of het inslikken van vreemde voorwerpen zoals kippen- of visgraten. De diagnose is moeilijk te stellen omdat de patiënten vaak aspecifieke, langzaam progressieve symptomen hebben zoals koorts, gewichtsverlies, diarree of constipatie, en buikpijn. Elk abdominaal orgaan kan betrokken raken door directe verspreiding van de ziekte. Af en toe worden sinuskanalen aangetroffen die zich uitstrekken tot de huid van de buikwand of tot het slijmvlies van het rectum of de anus.
Pulmonale actinomycose
Pulmonale ziekte (15-20% van de gevallen) wordt meestal veroorzaakt door aspiratie (inhalatie) van mond- of maagdarmsecreties. De infectie gaat gepaard met langzaam progressieve niet-specifieke symptomen zoals hoest, sputumproductie, ademhalingsmoeilijkheden en pijn op de borst. De infectie kan zich langzaam uitbreiden naar lokale structuren zoals het hart en de borstwand, waarbij sinuskanalen zich soms uitbreiden naar de huid van de borst.
Pelviene actinomycose
Pelviene actinomycose is zeldzaam en wordt geassocieerd met het gebruik van intra-uteriene anticonceptiemiddelen. Veel voorkomende symptomen van deze infectie zijn onderbuikklachten, abnormale vaginale bloedingen en vaginale afscheiding.
Primaire cutane actinomycose
Primaire cutane actinomycose is zeer zeldzaam en treft de blootgestelde huid na directe implantatie van het organisme tijdens een verwonding.
Hoe wordt actinomycose gediagnosticeerd?
- Materiaal verkregen uit het opzuigen van een abces of sinuskanaal, of uit een biopsiemonster kan in het laboratorium worden gekweekt; er zijn strikte groeiomstandigheden nodig om Actinomyces te kweken. Vaak zal een verscheidenheid van begeleidende bacteriën aanwezig zijn.
- Zwavelkorrels kunnen onder een microscoop worden onderzocht op kenmerken die kenmerkend zijn voor Actinomyces; dit is echter geen sluitende test, aangezien een andere bacterie genaamd Nocardia een soortgelijk uiterlijk heeft.
Wat is de behandeling voor actinomycose?
Het doel van de behandeling van actinomycose is om de infectie te behandelen met grote doses antibiotica en chirurgie om ongunstige aerobe omstandigheden te creëren voor de groei van Actinomyces-soorten.
- Actinomycose wordt behandeld met antibiotica, zoals penicilline. Hoge doses intraveneuze penicilline, gevolgd door orale penicilline, zijn meestal nodig om door te dringen in de gebieden van fibrose en ettervorming. Langdurige behandeling is vaak nodig om terugval te voorkomen.
- Alternatieve antibiotica zijn onder meer tetracyclines, erytromycine en clindamycine.
- Chirurgische behandeling omvat drainage van diepe abcessen, excisie van sinuskanalen en verwijdering van omvangrijke geïnfecteerde massa’s.
- Combinatiebehandeling van penicilline en chirurgie leidt bijna altijd tot genezing