Helena Blavatsky

Helena Blavatsky, współzałożycielka Towarzystwa Teozoficznego.

Helena Pietrowna Hahn (także Hélène) (31 lipca 1831 (O.S.) (August 12, 1831 (N.S.)) – May 8, 1891 London), lepiej znana jako Helena Blavatsky (rosyjski: Елена Блаватская) lub Madame Blavatsky, urodzona Helena von Hahn, była założycielką Towarzystwa Teozoficznego. Chociaż jej rola jako medium okazała się kontrowersyjna, a Towarzystwo Teozoficzne rozpadło się po jej śmierci, jej pisarstwo stanowi znaczący wkład w rozwój reformatorskich i uniwersalnych tendencji w myśli indyjskiej. Mahatma Gandhi napisał, że jej „Klucz do teozofii” był jednym z tekstów, które pobudziły go do „czytania książek o hinduizmie” i „wyzbycia się przekonania, które rozpowszechniali misjonarze, że hinduizm jest pełen przesądów”. Być może fakt, że Blavatsky nie była w żaden sposób związana z imperialnym projektem w Indiach, uwolnił ją od obowiązku doceniania wszystkiego, co europejskie, kosztem wszystkiego, co indyjskie.

Biografia

Wczesne lata

Urodziła się w domu rodziców matki w Jekaterynosławiu (obecnie Dniepropietrowsk) na Ukrainie (wówczas część Imperium Rosyjskiego). Jej rodzicami byli płk Peter von Hahn, niemiecki oficer w służbie rosyjskiej, i Helena Andrejewna Fadiejewa. Jej matka pochodziła ze starej rosyjskiej rodziny szlacheckiej i była autorką kilkunastu powieści pod pseudonimem Zenaida R. Opisana przez Bielińskiego jako „rosyjska George Sand”, zmarła w wieku 28 lat, gdy Helena miała 11 lat.

Po śmierci żony Piotr, będąc w wojsku i zdając sobie sprawę, że obozy wojskowe nie są odpowiednie dla małych dziewczynek, wysłał Helenę i jej brata do dziadków macierzystych. Byli to Andrzej Fadiejew (w tym czasie gubernator cywilny Saratowa) i jego żona księżniczka Helena Dołgoruki, z rodu Dołgorukowów, botanik-amator. Heleną opiekowali się służący, którzy wierzyli w liczne przesądy staroruskie i najwyraźniej od najmłodszych lat wpajali jej przekonanie o posiadaniu nadprzyrodzonych mocy. Jej dziadkowie żyli w feudalnym majątku, w którym nigdy nie było mniej niż pięćdziesięciu służących.

Pierwsze małżeństwo

Została wydana za mąż trzy tygodnie przed ukończeniem 17 lat, 7 lipca 1848 roku, za 40-letniego Nikifora (także Nicephora) Vassilievitcha Blavatsky’ego, wicegubernatora Erivanu. Po trzech nieszczęśliwych miesiącach wsiadła na konia i uciekła przez góry do dziadka w Tyflisie. Dziadek natychmiast wysłał ją do jej ojca, który był na emeryturze i mieszkał w pobliżu Petersburga. Przejechał dwa tysiące kilometrów, aby spotkać się z nią w Odessie, ale jej tam nie było. Nie zdążyła na parowiec i odpłynęła ze sternikiem angielskiego statku zmierzającego do Konstantynopola. Według jej relacji, nigdy nie skonsumowali swojego małżeństwa, a ona sama pozostała dziewicą przez całe swoje życie. (Dla kontrprzykładu, zobacz sekcję o Agardi Metrovitch.)

Wędrujące lata

Zgodnie z jej własną historią opowiedzianą późniejszemu biografowi, spędziła lata 1848 do 1858 podróżując po świecie, twierdząc, że odwiedziła Egipt, Francję, Quebec, Anglię, Amerykę Południową, Niemcy, Meksyk, Indie, Grecję i szczególnie Tybet, aby studiować przez dwa lata z mężczyznami, których nazywała Braćmi. Wierzyła, że Mistrzowie żyją wśród nas, ale dla większości z nas są ukryci. Wróciła do Rosji w 1858 roku i udała się najpierw do swojej siostry Wiery, młodej wdowy mieszkającej w Rugodiewie, wiosce, którą odziedziczyła po swoim mężu. Istnienie braci, jak również zakres jej podróży zostały zakwestionowane przez tych, którzy uważają Bławatską za szarlatankę.

Agardi Metrovitch

Mniej więcej w tym czasie poznała i odeszła z włoskim śpiewakiem operowym Agardim Metrovichem.Niektóre źródła podają, że miała kilka pozamałżeńskich romansów, zaszła w ciążę i urodziła zdeformowane dziecko, Jurija, którego bardzo kochała. Pisała, że Jurij był dzieckiem jej przyjaciół Metroviches’ów (C.W.I., xlvi-ii ; HPB do APS, 147). Aby zrównoważyć to stwierdzenie, hrabia Witte, jej pierwszy kuzyn ze strony matki, stwierdził w swoich Wspomnieniach (cytowanych przez G. Williamsa), że jej ojciec przeczytał na głos list, w którym Metrowicz podpisał się jako „Twój czuły wnuk”. Jest to dowód na to, że Metrowicz uważał się w tym momencie za męża Heleny. Jurij zmarł w wieku pięciu lat, a Helena stwierdziła, że w tym momencie przestała wierzyć w prawosławnego Boga.

Istnieją dwie różne wersje śmierci Agardiego. W jednej z nich G. Williams podaje, że Agardi zachorował na gorączkę i delirium w Ramleh, i że zmarł w łóżku 19 kwietnia 1870 roku. W drugiej wersji, podczas podróży do Kairu na statku Evmonia w 1871 roku, eksplozja pochłonęła życie Agardiego, ale H.P. Blavatsky sama kontynuowała podróż do Kairu.

Podczas pobytu w Kairze założyła Societe Spirite zajmującą się zjawiskami okultystycznymi wraz z Emmą Cutting (później Emmą Coulomb), która została zamknięta po tym, jak niezadowoleni klienci skarżyli się na nieuczciwą działalność.

Matka Blavatsky i Henry Steel Olcott, prawnik, ekspert rolniczy i dziennikarz, który zajmował się zjawiskami spirytualistycznymi.

Do Nowego Jorku

To właśnie w 1873 roku wyemigrowała do Nowego Jorku. Imponując ludziom swoimi ewidentnymi zdolnościami parapsychicznymi, została zachęcona do kontynuowania swojej działalności mediumicznej. Przez cały okres swojej kariery demonstrowała fizyczne i psychiczne wyczyny, które obejmowały lewitację, jasnowidzenie, projekcję poza ciało, telepatię i jasnosłyszenie. Inną jej domniemaną umiejętnością była materializacja, czyli wytwarzanie fizycznych obiektów z niczego. Chociaż podobno była całkiem sprawna w tych umiejętnościach, twierdziła, że jej zainteresowania dotyczyły raczej teorii i praw ich działania niż ich wykonywania.

W 1874 roku na farmie braci Eddy, Helena poznała Henry’ego Steel Olcotta, prawnika, eksperta rolniczego i dziennikarza, który zajmował się zjawiskami spirytualistycznymi. Wkrótce zamieszkali razem w „Lamasery” (alternatywna pisownia: „Lamastery”), gdzie powstało jej dzieło Isis Unveiled.

Poślubiła swojego drugiego męża, Michaela C. Betanelly 3 kwietnia 1875 roku w Nowym Jorku. Utrzymywała, że to małżeństwo również nie zostało skonsumowane. Z Betanelly rozstała się po kilku miesiącach, a ich rozwód został zalegalizowany 25 maja 1878 roku. W dniu 8 lipca 1878 roku została naturalizowaną obywatelką Stanów Zjednoczonych.

Założenie Towarzystwa Teozoficznego

Podczas pobytu w Nowym Jorku, we wrześniu 1875 roku założyła Towarzystwo Teozoficzne wraz z Henrym Steel Olcottem, Williamem Quan Judge i innymi. Madame Blavatsky twierdziła, że wszystkie religie są zarówno prawdziwe w swoich wewnętrznych naukach, jak i fałszywe lub niedoskonałe w swoich zewnętrznych, konwencjonalnych manifestacjach. Niedoskonali ludzie, którzy próbowali przetłumaczyć boską wiedzę, zniekształcili ją w trakcie tłumaczenia. Jej twierdzenie, że ezoteryczna wiedza duchowa jest zgodna z nową nauką, może być uważane za pierwszy przypadek tego, co obecnie nazywamy myśleniem New Age. W rzeczywistości wielu badaczy uważa, że wiele z myśli New Age zaczęło się od Blavatsky.

Do Indii

Przeniosła się do Indii, lądując w Bombaju 16 lutego 1879 roku, gdzie po raz pierwszy zawarła znajomość z A.P. Sinnettem. W swojej książce Occult World opisuje on, jak przebywała w jego domu w Allahabad przez sześć tygodni w tym samym roku i ponownie w następnym.

W grudniu 1880 roku, podczas kolacji z grupą, w skład której wchodził A.O. Hume i jego żona, została uznana za osobę, która przyczyniła się do zmaterializowania zagubionej broszki pani Hume.

Do roku 1882 Towarzystwo Teozoficzne stało się organizacją międzynarodową i w tym czasie przeniosło swoją siedzibę do Adyar w pobliżu Madrasu, w Indiach.

W 1884 roku dwóch pracowników (małżeństwo) w Adyar oskarżyło Bławatską o fabrykowanie jej przekazów od Mistrzów. Para ta, Alexis i Emma Coulomb, została zwolniona, ale kiedy Komitet nie poparł działań prawnych przeciwko nim, Bławatska wycofała się z aktywnego uczestnictwa w Towarzystwie. 31 marca 1885 r. opuściła Indie, by już nigdy nie powrócić. Po pewnym czasie spędzonym w Niemczech i Belgii, w maju 1887 r. osiedliła się w Anglii, gdzie uczeń umieścił ją w jej własnym domu. Tutaj mieszkała do końca swego życia. Od niektórych starszych teozofów odsunęła się jeszcze bardziej w grudniu 1885 roku, gdy Raport Hodgsona Londyńskiego Towarzystwa Badań Psychicznych uznał ją za oszustkę.

Ostatnie lata

W sierpniu 1890 roku utworzyła „Wewnętrzny Krąg” składający się z 12 uczniów: „hrabina Constance Wachtmeister, pani Isabel Cooper-Oakley, panna Emily Kislingbury, panna Laura Cooper, pani Annie Besant, pani Alice Cleather, dr Archibald Keightley, Herbert Coryn, Claude Wright, G.R.S. Mead, E.T. Sturdy i Walter Old”.

Cierpiąc na chorobę serca, reumatyzm, chorobę nerek Brighta i komplikacje po grypie, Madame Helena Petrovna Blavatsky zmarła przy 19 Avenue Road, St Johns Wood, w domu, który dzieliła, w Anglii 8 maja 1891 roku.

Jej ostatnie słowa w odniesieniu do jej pracy brzmiały: „Utrzymuj więź nieprzerwaną! Nie pozwólcie, aby moje ostatnie wcielenie było porażką.”

Jej ciało zostało skremowane; jedna trzecia jej prochów została wysłana do Europy, jedna trzecia wraz z Williamem Quan Judge do Stanów Zjednoczonych, a jedna trzecia do Indii, gdzie jej prochy zostały rozsypane w rzece Ganges. Dzień 8 maja jest obchodzony przez teozofów i nazywany jest Dniem Białego Lotosu.

Jej następczynią na czele jednej z gałęzi Towarzystwa Teozoficznego została jej protegowana, Annie Besant. Jej przyjaciel, W.Q. Judge, stanął na czele Sekcji Amerykańskiej. Rozłam był spowodowany oskarżeniami, że Judge również sfabrykował przesłania od Mistrzów.

Krytyka

Wiele pism Heleny Blavatsky zawierało silne wątki rasowe. Regularnie przeciwstawiała kulturę aryjską kulturze semickiej, na niekorzyść tej ostatniej, twierdząc, że ludy semickie są pochodną aryjskiej, która stała się „zdegenerowana w duchowości i udoskonalona w materialności” (The Secret Doctrine, Vol.II, s.200). Blavatsky uporządkowała również rasy świata według ich relacji do „Piątej Rasy” (Atlantów), umieszczając Aryjczyków na szczycie i opisując Aborygenów (tj, Rdzennych Australijczyków i Tasmańczyków) jako „istoty półzwierzęce”

Jej praca miała wpływ na ideologię nazistowską.

„Nazistowska 'nauka' wywołała okrzyki szyderstwa ze strony tych, którzy trzymają się modelu kartezjańskiego. W miejsce psychologii pojawiła się okultystyczna frappe złożona z mistycyzmu Gurdijeffa, teozofii Madame Blavatsky i archetypów nordyckiej mitologii.”

Z drugiej strony, uznanie uniwersalnego braterstwa i siostrzeństwa ludzkości bez względu na rasę, płeć czy kolor skóry było podstawowym celem Towarzystwa Teozoficznego.

Towarzystwo Badań Psychicznych, w ramach swoich ciągłych naukowych prób badania i dokumentowania dowodów na istnienie sfery nadprzyrodzonej, wysłało badacza, który miał zbadać twierdzenia Bławatskiej o skłonnościach mediumicznych. Raport tego badacza, wydany przez SPR, stwierdzał, że Bławatska „osiągnęła tytuł do trwałego zapamiętania jako jedna z najbardziej utalentowanych i interesujących oszustek w historii”. (Więcej na ten temat w: Ghost Hunters: William James and the Search for Scientific Proof of Life After Death autorstwa Deborah Blum). Należy również zauważyć, że naukowcy SPR byli dość otwarci i szczerzy w sprawie przypadków, których nie byli w stanie obalić i dlatego zaklasyfikowali je jako prawdziwe paranormalne zdarzenia.

„Plagiat jest wyraźną cechą pism zarówno Mme. Blavatsky jak i mahatmów. W Isis Unveiled wyśledziłem około 2,000 fragmentów skopiowanych z innych książek bez uznania. Jej Sekretna Doktryna jest przesiąknięta podobnymi plagiatami. The Voice of the Silence (Głos Ciszy), uważany przez nią za tłumaczenie tybetańskiego dzieła, jest kompilacją różnych buddyjskich i bramińskich dzieł – całkowitym plagiatem. The Book of Dzyan, kolejne fałszywe tłumaczenie rzekomego starożytnego dzieła, jest również kompilacją z różnych nieakredytowanych źródeł – wszystkie z nich to książki z XIX wieku.”

Odpowiedzi na krytykę

Współczesny badacz Vernon Harrison, Ph.D., a także członek tego samego Towarzystwa Badań Psychicznych, przejrzał raport i nazwał go „całkowicie złym”, że SPR najwyraźniej tylko „przyklepało” to, co napisał Hodgson:

Raport Hodgsona nie jest, jak powszechnie uważano przez ponad wiek, wzorem tego, czym powinny być bezstronne i skrupulatne badania: jest dziełem człowieka, który doszedł do swoich wniosków już na wczesnym etapie śledztwa, a następnie, selekcjonując i zniekształcając dowody, nie zawahał się przyjąć wadliwych argumentów na poparcie swojej tezy.

W swojej biografii Cranston zajmuje się zarzutem plagiatu. Stwierdza, że plagiat HPB polega na cytowaniu źródeł pierwotnych bez podania źródeł wtórnych, z których pochodzą. Stwierdza, że jej asystent podjął się zadania znalezienia rzekomych 70 fragmentów, które HPB splagiatował z World-Life, i znalazł tylko 6. Sam Coleman, zamiast być autorytetem w dziedzinie okultyzmu, był urzędnikiem w Departamencie Kwatermistrzowskim Armii USA. Zamiast być bezstronnym sędzią, napisał do Coues’a 8 lipca 1890 roku, że:

„Zdecydowanie potępiłem i ośmieszyłem teorię okultyzmu, duchów elementarnych, itd, zanim jeszcze Towarzystwo Teozoficzne zostało zorganizowane, i od tamtego czasu do dziś nieustannie usilnie przeciwstawiam się teozofii.”

Blavatsky nie pisała jako uczona wykształcona akademicko, ani z ramienia akademii. Nie była wyszkolona w akademickim protokole. Pisała jako amatorka, aczkolwiek posiadająca ogromną wiedzę. Czerpała z wielu źródeł. Słusznie czy niesłusznie, nierzadko pisarze z takiego środowiska ignorują niektóre konwencje formalnej nauki.

Wpływy

Na Bławatską mieli wpływ następujący autorzy:

• Helene Fadeev, jej matka
• William Blake
• Edward Bulwer-Lytton

Prace Bławatskiej wywarły wpływ na następujących przywódców, autorów, artystów i muzyków:

Prace

Jej książki zawierały

• Izyda odsłonięta (1877) główny klucz do tajemnic starożytnej i nowoczesnej nauki i teologii. Jest to dzieło eklektyczne. U podstaw światopoglądu Bławatskiej leżało przekonanie, że wszyscy wielcy nauczyciele świata przekazywali, zasadniczo, to samo przesłanie jako rzecznicy tego samego źródła mądrości. Uznała za aksjomat, że opowieści o Krisznie, Buddzie i Jezusie były wersjami tej samej legendy, i że „chrześcijańscy dogmatycy” wtopili w oryginalny mit materiał pochodzący z „bajek o Herkulesie, Orfeuszu i Bachusie” Wersja online www.SecretDoctine.net. Isis Unveiled. Retrieved August 14, 2007.
• The Secret Doctrine, the synthesis of Science, Religion and Philosophy (1888). Wersja online na SecretDoctrine.net Sekretna doktryna. Retrieved August 14, 2007.
• Głos ciszy (1889). Wersja online na SecretDoctrine.net The Voice of the Silence. Retrieved August 14, 2007.
• Klucz do Teozofii (1889). Wersja online na stronie H.P. Blavatsky, the Mahatmas and Theosophy The Key to Theosophy.www.keytotheosophy.net. Retrieved August 14, 2007.
• Nightmare Tales. London: Theosophical Pub. Society; New York: Path, 1892.
• Personal Memoirs of H. P. Blavatsky. Autobiograficzne notatki skompilowane przez Mary K. Neff. NY: Dutton, 1937.

Legendarność

Piśmiennictwo Bławatskiej pozostaje w druku. Kilka fundacji i stron internetowych promuje jej pisma i idee. Jej liczne artykuły zostały zebrane w Collected Writings of H. P. Blavatsky. Seria ta liczy 15 numerowanych tomów wraz z indeksem. Towarzystwo Teozoficzne kontynuuje propagowanie jej fundamentalnego przekonania, że ta sama prawda zawiera się w mądrości filozofów i nauczycieli religijnych całego świata. Sama teozofia pomogła pobudzić wśród wielu Hindusów odnowioną wiarę w bogactwo i wartość ich religijnego i kulturowego dziedzictwa, przeciwstawiając się krytyce innych ludzi Zachodu, którzy postrzegali kulturę indyjską jako zepsutą. Również na Zachodzie teozofia przyczyniła się do wzrostu zainteresowania duchowością Wschodu, umożliwiając niektórym syntezę elementów zachodnich i wschodnich. Być może dlatego, że była mniej lub bardziej niezależną pisarką, nie związaną z projektami imperialnymi czy misyjnymi, mogła odciąć się od europejskiej tendencji do przedstawiania skolonizowanych kultur jako desperacko potrzebujących pomocy Europy i chrześcijaństwa, tak by usprawiedliwić imperializm i chrześcijańską misję. Dla pisarza takiego jak Washington (1995) była odmieńcem, ale dla wielu otworzyła nowe możliwości dotyczące uniwersalności ludzkiej świadomości.

Notatki

• Bleiler, Everett Franklin. The Checklist of Fantastic Literature; A Bibliography of Fantasy, Weird and Science Fiction Books Published in the English Language. Chicago, IL: Shasta Publishers, 1948.
• Cranston, Sylvia. H. P. B.: The Extraordinary Life & Influence of Helena Blavastsky. NY: G. P. Putnam’s Sons, 1993. ISBN 0966211510
• Caldwell, Daniel H. The Esoteric World of Madame Blavatsky: Insights into the Life of a Modern Sphinx. Wheaton, Ill: Theosophical Pub. House, 2000. ISBN 0835607941
• Gandhi, M.K. An Autobiography, or the Story of My Experiments with Truth. Harmondsworth: Penguin, 1982.
• Goodrick-Clarke, (ed) Helena Blavatsky. Seria Mistrzów Zachodniej Ezoteryki. Berkeley, CA: North Atlantic Books, 2006.
• Harrison, Vernon. H. P. Blavatsky and the SPR. Berkeley, CA: Theosophical University Press, 1997. ISBN 1557001197
• Leighton, Alice, H. P. Blavatsky Her Life & Work For Humanity by Alice Leighton one of Blavatsky’s Pupils, with a portrait frontispiece Cleather. 1922.
• Meade, Marion. Madame Blavatsky: The Woman Behind the Myth. NY: Putnam, 1980. ISBN 9780399123764
• Pauwels, Louis, and Jacques Bergier. THE MORNING OF THE MAGICIANS (Historia alternatywna), w tłumaczeniu. Londyn: Stein and Day, pierwsze wydanie, 1963. ASIN: B000GSBH7Q
• Ryan, Charles J. H.P. Blavatsky and the Theosophical Movement: A Brief Historical Sketch. Pasadena, CA: Theosophical University Press, 1975. ISBN 9780911500790 online w Theosophical Society H.P. Blavatsky and the Theosophical Movement. Retrieved August 14, 2007.
• Sinnet, A.P. Occult World. Boston: Houghton Mifflin, 1882.
• Washington, Peter. Madame Blavatsky’s Baboon: A History of the Mystics, Mediums, and Misfits Who Brought Spiritualism to America. NY: Schocken Books, 1995. ISBN 9780805241259
• Williams, Gertrude Marvin. Priestess of the Occult. NY: Alfred A Knopf, 1946.

Wszystkie linki pobrane 14 grudnia 2017.

• Loge Unie des Théosophes -Paris
• Towarzystwo Teozoficzne
• Blavatsky Study Center
• Blavatsky Net
• Works by Helena Petrovna Blavatsky. Project Gutenberg
• H. P. Blavatsky at The The Theosophical Society
• H.P. Blavatsky Articles
• The Writings of H. P. Blavatsky
• Articles on HP Blavatsky
• H.P. Blavatsky’s Cultural Impact
• Biographical sketch of H.P. Blavatsky
• Eastern Tradition Research Institute
• Krótka biografia Blavatsky’ego z psychologicznymi spostrzeżeniami i spekulacjami na temat jej dzieciństwa.
• Blavatsky Foundation